Cicero

Alleen in Berlijn

Alleen in Berlijn – Hans Fallada

“Een Berlijns echtpaar dat het bericht krijgt dat hun zoon ‘voor de Führer’ is gevallen, besluit verzet te plegen d.m.v. het verspreiden van briefkaarten met teksten die het naziregime hekelen. Tegelijk met de beschrijving van de wat hulpeloze, nauwelijks effectieve verzetsactiviteiten van het moreel hoogstaande paar wordt een beeld geschetst van de angst, de onderdrukking en de gecorrumpeerdheid van de doorsnee burger en de bruutheid van de nazi’s in Berlijn tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze herontdekte roman uit 1947 leest als een detective, door de perspectiefwisseling die verspringt van het echtpaar naar de laconieke met opsporing belaste rechercheur van de Gestapo. Realistisch zonder grote woorden of sentimentaliteit, met een ondertoon van humor geschreven. Een boek over gewone, fatsoenlijke burgers in een samenleving vol dreiging. Een bijzondere roman die gebaseerd is op een historische gebeurtenis.” (NBC/Biblion recensie) 

De roman wordt (in deze Nederlandse uitgave) gevolgd door een essay uit 1945 van Hans Fallada: Duitsers in verzet tegen de Hitlerterreur. Dit essay beschrijft de gebeurtenissen die de kern vormen van de roman, compleet met de gefingeerde namen van de hoofdpersonen. Daarna volgen een aantal foto-pagina’s, waarin politiefoto’s van het (originele) echtpaar, van processtukken en van het bewijsmateriaal getoond worden. In het nawoord beschrijft de bezorger (Duitse uitgever?) van de roman de ontstaansgeschiedenis daarvan.

Alles bij elkaar is het een indrukwekkend geheel. Toch vind ik het een vrij troosteloze roman, zoals ook al tot uiting komt in de oorspronkelijke Duitse titel: Jeder stirbt für sich allein. De roman deed mij tijdens het lezen denken aan het ‘sociaal-realisme’, niet alleen wat betreft het onderwerp maar ook qua stijl. Moeilijk te omschrijven, maar uit het nawoord begrijp ik dat dit klopt, en dat we hier eigenlijk het begin zien van de DDR literatuur. Fallada woont na de oorlog in het door de Russen bezette deel van Berlijn, en komt daar in contact met de dichter en latere minister van cultuur Becher. “Sinds zijn terugkeer in juni 1945 uit ballingschap in Moskou probeerde Becher kunstenaars en schrijvers in Duitsland tot engagement voor een nieuwe cultuur te bewegen. (…) Becher kwam op het idee Fallada in aanraking te brengen met het proces tegen een Berlijns echtpaar dat was terechtgesteld nadat het tussen 1940 en 1942 kaarten en brieven had verspreid met oproepen tot verzet tegen Hitler.”

Fallada ziet niet veel in het project, juist vanwege de troosteloosheid van het materiaal:

“Het wezenlijke aan het geval-Hampel is juist die eenzame strijd van de twee oudere mensen in hun complete isolement te midden van een steeds sterker verruwende nationaalsocialistische omgeving. Als je jeugd de roman binnensmokkelt, vervals je de stof weer. Dus, kort en goed, het staat me niet zo aan en zou toch een tamelijk gekunsteld geval worden.” (geciteerd in het nawoord bij de roman)

Uiteindelijk schrijft Fallada de roman dus wel, en ‘smokkelt’ hij ook wat jeugd het verhaal in. Dat levert onder andere een nogal onecht aandoend slothoofdstuk op waarin de hoop voor de toekomst moet worden uitgebeeld… Maar zoals gezegd is dit alles bij elkaar een mooie complete en indrukwekkende roman-uitgave.