Cicero

Anna Karenina

Anna Karenina – Lev Tolstoj

“Anna Karenina is volgens Vladimir Nabokov de beste roman ooit, volgens Anna Achmatova een misogyn product van een misogyne auteur. De discussie over de "bedoeling' van de roman is nooit verstomd: schreef Tolstoj een aanklacht tegen een vrouwonvriendelijke samenleving of vertolkte hij het orthodox-christelijke standpunt dat de vrouw op de wereld is om man en kinderen te dienen?
De "oplossing' die de roman biedt is, zoals het goede literatuur betaamt, een exposé van beide opinies met alle grijsschakeringen tussen de twee uitersten. Anna is in de eerste plaats een opvallende, mooie, intelligente, lieve vrouw die haar leven onder haar eigen ogen ziet desintegreren vanaf het moment dat zij verliefd wordt op een man die volgens de wet de hare niet is.
Dat Anna Karenina moeiteloos ‘de beste roman ooit' kan worden genoemd is te danken aan de razendknappe structuur waarin de verschillende verhaallijnen zijn verweven, aan Tolstoj's messcherpe observaties van de binnen- en buitenkant van mensen en dingen, en aan de thematische rijkdom, die de roman boven de tijd uittilt en lezing ervan tot een gebeurtenis maakt die niemand zou mogen missen.”

Aldus de uitgeverstekst bij één van de vele Nederlandse vertalingen. Het is er een die ondanks zijn bondigheid naar mijn mening het meeste ‘recht’ doet aan de roman, waarbij de ‘hoofdplot’ in enkele woorden is samen te vatten. De complexiteit zit ‘m in de verschillende verhaallijnen die door en om dat kernverhaal zijn geweven. Zo is de roman al zo’n 70 pagina’s op gang voordat de ‘hoofdpersoon’ Anna Karenina voor het eerst ter sprake komt, en verdwijnt zij alweer 80 bladzijden vóór het einde van het verhaal. Je kunt dus bepaald niet stellen dat deze roman staat of valt met het optreden van Anna…

En het is een lijvige roman, van zo’n kleine 1000 pagina’s in mijn uitgave uit de Russische Bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot (1965). Een oudere uitgave dus, waarin nogal wat zetfouten voorkomen, en waarin ook nogal wat schijnbaar overbodige herhalingen in de tekst staan. Alsof de roman (inclusief vertaling) zonder enige correctie of redactie is uitgegeven. Dat ik niet de enige ben die dit is opgevallen blijkt uit de recensie van een modernere vertaling van het werk:

“Omdat (…) 'Anna Karenina' wel een prachtig boek vindt, maar van mening is dat Tolstojs stijl belabberd is (lange zinnen, nodeloze woordherhaling), heeft hij niet geschroomd flink in die stijl in te grijpen en die te 'verbeteren'. Dat levert een vertaling op die vlot leest (het woordgebruik van een hedendaagse Nederlandse roman), maar ontdaan is van veel van het eigene van Tolstoj. Eigentijdser Nederlands, maar niet beter dan de reeds bestaande vertalingen. Waarom Russische namen als Sergej en Aleksej als Sergé en Alexé gespeld worden, is onduidelijk.”

Als ik dat lees, ben ik weer helemaal verzoend met mijn oude en enigszins wankele uitgave.

Maar niet alleen de herhalingen maken de roman een zaak van lange adem. Daartoe dragen ook de talloze uitweidingen bij die Tolstoj ons voorschotelt, waarmee hij ons een inkijk geeft in de Russische samenleving en in de ‘Russische ziel’. Mij valt op dat de ‘entree’ van de hoofdpersoon Anna Karenina in het verhaal grote overeenkomsten vertoont met de manier waarop Shakespeare zijn (toneel-) verhalen opent en zijn personages introduceert: middels dialogen die midden in de handeling (‘in media res’) gelijk vaart aan de vertelling geven. De dialogen waarmee Anna’s aankomst in Moskou wordt weergegeven doen sterk denken aan de dialogen waarmee bijvoorbeeld Shakespeare’s King Lear opent. Ook het treinongeluk waarvan Anna min of meer getuige is bij haar aankomst, en haar reactie daarop (“Het is een slecht voorteken, zei ze.”), is een compositorisch ijzersterke dramatische vooruitwijzing naar het (haar) einde in de roman. Alleen zijn we in Anna Karenina dan al 70 pagina’s op streek, dus Tolstoj begint zijn verhaal bepaald niet ‘in media res’…

Zo beschouwd zou Tolstoj’s roman drastisch moeten worden ingekort om daarmee evenredig aan ‘dramatisch vermogen’ te winnen. Maar uiteraard heeft dat geen pas, want Anna Karenina is veel meer dan een tragisch liefdesverhaal. De roman is opgebouwd uit korte hoofdstukken, waarbij het perspectief van het verhaal telkens verschuift van de ene ‘subplot’ naar de andere, met de bijbehorende locatiewisselingen: Moskou, St. Petersburg, het Russische platteland, verschillende plaatsen buiten Rusland zelfs… In de 19^eeeuw betekende deze herhaalde wijzigingen van het vertelperspectief een vernieuwing in de romankunst, die gepaard ging met de publicatie in de vorm van ‘feuilletons’ die in wekelijkse of maandelijkse afleveringen verschenen. Tolstoj was bepaald niet de eerste die deze romanvorm toepaste; grote schrijvers als Dickens en Dostojevski gingen hem daarin voor. Aan het eind van de vorige eeuw zien we deze vorm terugkomen bij de ‘soaps’ op televisie, die op identieke wijze worden opgezet en vormgegeven, inclusief het verschuivende vertelperspectief en de verschillende subplots.

Tolstoj gebruikt die plotwisselingen niet alleen om zijn ‘cast’ van familiebanden en relaties uit te breiden, maar ook om verschillende ‘omgevingsfactoren’ of ‘milieus’ te beschrijven, en daarmee een beeld te schetsen van de Russische samenleving in de tweede helft van de 19^eeeuw. We krijgen zo inzicht in de opbouw en het functioneren van de hogere ambtenarij, van de militaire kaste, van de adellijke high society met haar dagelijkse beslommeringen, van de landadel en het boerenleven, van debatten met betrekking tot economie, religie, het nationaliteitenvraagstuk…*

Ik heb altijd gemeend dat de roman Anna Karenina zwaar inferieur is aan Tolstoj’s andere grote werk Oorlog en Vrede. Nu ik eerstgenoemde eindelijk eens herlezen heb moet ik mijn mening herzien: ook Anna Karenina is een breed opgezet meesterwerk, en in dat opzicht de evenknie van Oorlog en Vrede. Al blijft de laatste ontegenzeglijk mijn absolute favoriet!

* Als uitsmijter geef ik een citaat van de wijze waarop het ambtelijk milieu wordt gekarakteriseerd. In dit geval betreft het de ‘afhandeling’ van een nationaliteiten-vraagstuk, waarin het ambtelijk apparaat zichzelf een status aparte toekent: “Op alle vragen was op voortreffelijke wijze antwoord gegeven, en deze antwoorden waren aan geen twijfel onderhevig, daar ze niet het resultaat waren van menselijk denken, wat niet onfeilbaar is, maar van ambtelijke arbeid.” (Anna Karenina, p.431)

Submenu

• Anna Livia Plurabelle