Cicero

Bartleby en co

Enrique Vila-Matas - Bartley & co

Bartleby is een personage uit een verhaal van Herman Melville die zich heeft afgekeerd van de wereld en tot volmaakte ledigheid en afzondering vervallen is. Vila-Matas gebruikt de naam als typering van schrijvers die in hun carriere van de ene dag op de andere zijn opgehouden met publiceren en zich vanaf die dag in zwijgen gehuld hebben. De bekendste voorbeelden daarvan zijn Arthur Rimbaud, Robert Musil en J.D. Salinger.
Vila-Matas beschrijft er uiteraard veel meer, zowel reële als fictieve personen. Zijn boek is opgezet als een serie ‘voetnoten zonder tekst’, wat hem de vrijheid biedt om zonder overgangen over te springen van de ene naar de andere persoon of anekdote. Het ‘cement’ tussen al die losse fragmenten moet gevormd worden door een dagboekachtig verhaal van het onderzoek naar en de beschrijving van de behandelde personen. De schrijver zelf behoort naar zijn zeggen ook tot de categorie ‘Bartleby’, door na zijn eerste roman al 25 jaar niet meer gepubliceerd te hebben. Door middel van een beschrijving van zijn lotgenoten probeert hij zijn writersblock te doorbreken...
Door zijn onderwerp kan Bartleby & Co gerekend worden tot de categorie literatuuronderzoek of –beschouwing, en dat is ook precies wat mijn interesse in dit werkje gewekt had. Als ‘roman’ is het verhaal echt te mager om die naam te verdienen. De schrijver zelf lijkt zijn project ook niet geheel serieus te nemen, getuige zijn ‘aanbeveling’ in noot 44:
“Het zou me genoegen doen als ik bij de lezer de aangename indruk had gewekt dat deze bladzijden opslaan zoiets is als lid worden van een club in de stijl van de club van rare zaken van Chesterton, waar, naast nog andere diensten, Verenigde Bartleby’s – zo zou de naam luiden van die club of rare zaak – enkele van de beste verhalen over stoppen met schrijven ter beschikking van de leden zou stellen.”
Nu bevat Bartleby & Co inderdaad een aantal aardige verhalen, maar ook veel minder geslaagde passages. Het bontst maakt de Vila-Matas het bij zijn ‘behandeling’ van Wittgenstein waar hij naar mijn gevoel de plank finaal misslaat in zijn poging de woorden van deze schrijver-filosoof te interpreteren. De intellectuele armoede van de schrijver druipt eraf bij zijn misinterpretatie die hij vervolgens wil gebruiken om Wittgenstein ‘weg te zetten’...
Bartleby & Co is kortom geen werkje dat ik zal koesteren als een kostbaar kleinood. Daarvoor is het te fragmentarisch, te oppervlakkig, te weinig serieus. Een opmerking is echter wel het onthouden en overdenken waard, en dat is er een over het wezen van de literatuur:
“Er kan geen essentie van deze noten bestaan, zoals ook de essentie van de literatuur niet bestaat, want juist de essentie van elke tekst bestaat erin te ontsnappen aan elke essentiële bepaling, aan elke bevestiging die iets stabiliseert of realiseert. Zoals Blanchot zegt, de essentie van de literatuur ligt nooit voor het grijpen, je moet haar telkens weer opnieuw zoeken of verzinnen.
(...)
Wie de literatuur in zichzelf bevestigt, bevestigt niets. Wie haar zoekt, zoekt alleen wat ontsnapt, wie haar vindt, vindt alleen wat voor het grijpen ligt of, nog erger, wat zich aan gene zijde van de literatuur bevindt. Vandaar dat elk boek uiteindelijk de niet-literatuur najaagt als de essentie van wat het hartstochtelijk wil en zou willen ontdekken.” (noot 76)
Met name het laatste deel van dit citaat vind ik behoorlijk cryptisch, maar lijkt mij onontkoombaar te leiden tot de (door de schrijver zo gewraakte) conclusie van Wittgenstein:
“Waarover je niet kunt praten, daar moet je over zwijgen”