Cicero

De Kus

Jan Wolkers - De Kus

De kus (1977) beschrijft een georganiseerde 17-daagse rondreis door Indonesië, gedateerd in juni/juli 1970. De hoofdpersoon (verteller) maakt met een vriend een tocht door Indonesië, waar de vriend in het verleden gevochten heeft. Een belangrijk motief in deze roman is de relatie tussen de hoofdpersoon en de vriend, die een extra lading krijgt door ‘de kus’ (vol op de mond) die de vriend vóór zijn detachering naar Indonesië aan de verteller gaf, en die deze gedurende al de tussenliggende jaren niet goed heeft weten te plaatsen.

De reisgenoten van de hoofdpersonen vormen een bont gezelschap, waarin velen uit het verleden een band met het bezochte land hebben. Iedereen blijkt zijn verleden op een verschillende manier in te brengen op de reis, waardoor er een genuanceerder beeld ontstaat dan in de voorafgaande roman van Wolkers, De Walgvogel.

De vriend van de verteller, een oud-militair die uit frustratie een aantal gruweldaden verricht heeft op het moment dat Nederland zijn strijd in Indonesië had opgegeven, takelt tijdens de reis in snel tempo af (“Het lijkt godverdomme wel of dat vervloekte land wraak op me neemt.” – p.240). Tot het eind toe blijft hij zich echter gedragen als lefgozer, hoewel hij op het laatst zo goed als kreupel is en totaal afhankelijk van zijn medereizigers:

“In het gore licht zie ik hoe mager zijn gezicht geworden is. Donkere schaduw onder zijn jukbeenderen. Smartelijke trek om zijn mond. Hij lijdt. Het zinloze om zo door de archipel gesleept te worden. Het is of we een gewonde soldaat met ons meevoeren die we niet in handen van de vijand mogen laten vallen.” (p.299)

De rode draad in het verhaal is deze fysieke aftakeling, die mij symbolisch schijnt voor de Nederlandse bezetting van het land.

De roman is opgebouwd uit 17 hoofdstukken, corresponderend met het dagschema van de reis. Elk hoofdstuk begint met een samenvatting van het dagprogramma zoals dat bij de reisbeschrijving vooraf gepresenteerd is. Daarna volgen de korte fragmentarische observaties en belevenissen van de verteller, gelardeerd met herinneringen aan zijn vriend, en hun onderlinge relatie, tijdens hun gezamenlijke jeugd. In die jeugd moeten de wortels liggen van het latere gedrag van de vriend. In de duiding daarvan vind ik Wolkers op zijn zwakst in deze roman. Hij herhaalt bijna tot vervelens toe een bepaalde dramatische gebeurtenis, alsof hij bang is dat de lezer deze allesbepalende gebeurtenis in het  leven van de vriend over het hoofd zou zien. Maar het blijft ook bij de mededeling, een verklaring die alle latere uitspattingen en misdragingen van de vriend moet duiden en goedpraten. En als zodanig wekt die eerder irritatie op dan inleving en begrip…

Ondanks deze ‘psychologische zwakte’ geeft de roman een mooi en intens beeld van zowel de rondreis als van de verwerking van het verleden die de diverse leden van het reisgezelschap doormaken. En ‘beeldend’ is Wolkers taal altijd: “Eindelijk heb ik de schakelaar gevonden. Zocht te hoog. Kleine mensen. Een lichtschuw lampje.” (p.248)

Dat is prachtig natuurlijk: “een lichtschuw lampje”. Om zulke vondsten houd ik van Wolkers.

Ook in de korte, staccato beschrijvingen toont zich de meester. De beschrijvingen zijn sober, maar tegelijkertijd uiterst suggestief:

“Vlakke sawa’s. Schermen tapiocaplanten. Akkers voor de aanplant van suikerriet. Lange aarden wallen. De plantgeulen ertussen staan vol water. Stroken hemel door de modder. Lorries afgeladen met stengels suikerriet. In de verte een suikerfabriek. Oude foto van vroeger met witte figuurtjes ervoor. De suikerbuiken. De opzichters met tropenhelm. In de modder hurkende sloebers. Beslikt en wrokkig. De sluimerende vulkaan. Het planten van de rietstokken in de geulen. Kookpannen en koeltroggen in de suikerfabriek.” (p.294)

Twee opeenvolgende “Indische” romans schreef Wolkers: De Walgvogel in 1974, en De Kus in 1977. Het lijkt wel alsof de schrijver na De Walgvogel drie jaar heeft zitten broeden op een revanche op de onvolkomenheden van zijn eerste product. Als dat zo is, dan is hij daar wat mij betreft uitstekend in geslaagd, zoveel subtieler en gelaagder is zijn tweede versie. Bij De Kus verbleekt De Walgvogel.