Cicero

De Republiek

Jonathan Israel - De Republiek

De Republiek, 1477-1806 is een lijvig boekwerk van bijna 1400 pagina’s, dat een compleet overzicht geeft van de geschiedenis van de Nederlandse Republiek. Het verhaal begint bij de dood van Karel de Stoute (1477) en eindigt bij de afschaffing van de Republiek door Napoleon in maart 1806. Daarmee bestrijkt De Republiek veruit het grootste deel van de moderne geschiedenis van Nederland (en belangrijke gedeelten van de geschiedenis van België). Deel 1 beschrijft de opkomst van de Republiek (de Bourgondiërs, de Habsburgers het begin van de Reformatie, het bewind van Alva, het begin van de Opstand en de komst van de Graaf van Leicester), en de vroege Gouden Eeuw, tot 1647 (de opkomst van de Republiek als grote mogendheid, de overzeese handel, de koloniale expansie, regenten, edelen, armenzorg, tolerantie en onderdrukking, het Twaalfjarig Bestand, Oldenbarnevelt, de Dordtse synode, Maurits en Frederik Hendrik, de kunst van de Gouden Eeuw, de universiteiten). Het tweede deel begint bij het korte stadhouderschap van Willem II, en beschrijft de stadhouderloze tijdperken, de Engelse oorlogen, het bewind van Johan de Witt, het rampjaar 1672, de Glorieuze revolutie van Willem III, en het tijdperk van verval: de regentenrepubliek, de patriottentijd en het einde van de republiek onder Napoleon.

De auteur van dit kloeke boekwerk is een Engelse hoogleraar geschiedenis, die reeds verschillende titels over Nederland tijdens de 17de eeuw op zijn naam heeft staan. Israel blijkt over een omvangrijke detailkennis te beschikken. Dat komt de leesbaarheid niet altijd ten goede, want bij elk conflict (en daarvan waren er nogal wat in de Republiek, vooral religieus-politieke) worden alle voor- en tegenstanders met naam en toenaam genoemd. En dat wordt dan ook nog eens voor elke provincie en grote stad herhaald. Vanuit het gezichtspunt van volledigheid begrijpelijk, omdat deze provincies en steden ten tijde van de Republiek een grote mate van autonomie bezaten, en dus vaak handelden als afzonderlijke politieke eenheden. Maar om elk verhaal nu een keer of tien te vertellen, met telkens net wat andere namen, gaat toch wat ver. Van mij had het allemaal wat algemener en compacter gemogen. Want de hoofdlijnen staan wel helder vermeld:

“De Unie van Utrecht voorzag in een verbond van verscheidene (niet noodzakelijk zeven) soevereine ‘provincies’ die toestemden in het opgeven van hun soevereine rechten op een beperkt aantal terreinen, hoofdzakelijk de defensie, de belasting voor defensie-uitgaven, en buitenlands beleid. Het was niet de bedoeling dat deze bond als federale staat zou gaan fungeren. De provincies zouden belangrijke beslissingen in de Staten-Generaal alleen met eenparigheid van stemmen kunnen nemen, als een verbond van staten. Wat zich na 1579 ontwikkelde week echter nogal af van de bedoeling. (…) In de praktijk werden er in de 17^e eeuw zo goed als geen belangrijke besluiten van de Verenigde Provincies unaniem genomen. (…) Ten tweede werden niet alleen besluiten over buitenlands beleid en kwesties van oorlog en vrede bij meerderheid van stemmen genomen, maar de besluiten van de Staten-Generaal strekten zich al spoedig uit over een veel breder gebied dan in de bepalingen van het Unieverdrag was voorzien. (…) Desondanks kan niet gesteld worden dat de Verenigde Provincies een volwaardige federale republiek vormden. In theorie, en in uiterlijke en ceremoniële zaken behielden de zeven stemhebbende provincies de tekenen van hun soevereiniteit. De eenheid die door de Opstand tot stand kwam kan het best omschreven worden als een kruising tussen een federale staat en een confederatie, met meer confederatie in vorm en theorie, en meer federatie in substantie en praktijk.” (p.305-6)

Door de enorme hoeveelheid materiaal dat in het boek verwerkt is, waarbij grote en minder belangrijke gebeurtenissen en feitjes tekstueel evenveel gewicht krijgen, en waarbij veel namen en termen door de auteur blijkbaar bekend verondersteld worden, en door hem dus nauwelijks worden verklaard of toegelicht, raak je als lezer op bepaalde momenten behoorlijk de draad (of de aandacht) kwijt. De meer dan honderd bladzijden noten en verwijzingen achterin het boek illustreren dat de schrijver veel waarde hecht aan wetenschappelijke controleerbaarheid. Zijn streven naar volledigheid gaat daarbij ten koste van de leesbaarheid. Het levert (voor een leek) bovendien vaak nogal cryptische omschrijvingen op. Daarvan zou ik voorbeelden te over kunnen geven.

Het heeft mij alles bij elkaar veel doorzettingsvermogen gekost om mij door het boek heen te worstelen, en ik moet eerlijk bekennen dat de stormvloed aan feiten en namen mij te vaak en teveel hebben afgeleid van het kernbetoog. Dat vind ik (toch wel) een groot nadeel aan deze uitgave.