Cicero

De geheim agent

Joseph Conrad - De geheim agent

“De armoedige Londense winkelier Adolf Verloc is in feite een Russische agent die een groepje anarchisten leidt, zijn ambassade inlichtingen verschaft en een schuilplaats biedt aan andere spionnen. Op een dag krijgt hij de opdracht een aanslag te plegen op het observatorium van Greenwich, wat tot allerlei verwikkelingen en uiteindelijk zijn gewelddadige dood leidt. De roman, die gebaseerd is op een ware gebeurtenis uit 1894, is slechts aan de oppervlakte een thriller of spionageroman. Conrad is de grootste Engelse romanschrijver van het eerste kwart van de twintigste eeuw en - anders dan bij spionage-auteurs - staat bij hem niet de handeling centraal maar de karaktertekening. Zijn kleine meesterwerk is tegelijk een psychologische studie over goed en kwaad en over de drang tot zelfdestructie, een politieke roman over de kwalijke uitwassen van extreem-links, en een sociale roman over het grauwe leven in een wereldstad rond de eeuwwisseling. Ondanks deze diepe ernst heeft de roman ook lichte satirische en humoristische trekken.” (Biblion recensie)

De geheim agent is een raar boek, vind ik. Het heeft zeker niet die hallucinerende eenheid en tempo van Heart of darkness. Het vertelperspectief wisselt nog al eens, wat op zich goed werkt, maar het gevoel achteraf is dat die verschillende invalshoeken niet overtuigend worden ‘afgerond’ waardoor het boek wat onevenwichtig wordt. Dat geldt ook voor de stijl: dan weer ironisch, dan weer 19e eeuwse zware romantiek. Een voorbeeld van de ‘ironische beschrijving’:

“De gepoetste kloppers op de deuren glinsterden zover het oog reikte, de schone vensterruiten fonkelden met een donkere, doffe glans. En alles was stil. Alleen een melkkar ratelde luidruchtig in de verte; een slagersjongen, rijdend met de nobele roekeloosheid van een wagenmenner op de Olympische Spelen, stoof, hoog boven een paar rode wielen gezeten, de hoek om. Een schuldig kijkende kat die van onder de stenen opdook rende een poosje voor Verloc uit en dook toen een ander souterrain in; en een dikke politieagent, aan wie iedere emotie vreemd leek alsof ook hij tot de anorganische materie behoorde, en die als het ware opdook uit een lantaarnpaal, schonk niet de geringste aandacht aan Verloc.” (p.17)
Dit is een luchtig-ironische beschrijving, waarin een de interne tegenstellingen als ‘doffe glans’ en ‘luidruchtige stilte’ natuurlijk een duidelijke rol spelen. Zo zijn er meer mooie typeringen te vinden:
“Het was een erg afmattende dag, eerst in een gure mist gesmoord, en nu in kille regen verdronken.” (p.109)
Dit soort zinnen maken het lezen natuurlijk tot een feest... Ook in de ‘sociale’ beschrijvingen ontbreekt het niet aan humor, zij het van een wranger soort:

“Stevie staarde naar het paard, waarvan de achterhand door de stand van de rest van het lijf overmatig verhoogd leek. Het korte, stijve staartje scheen er bij wijze van harteloze grap te zijn ingestoken; en de magere, vlakke nek hing als een met oude paardenhuid beklede plank naar de grond onder het gewicht van een enorm, knokig hoofd. De oren hingen lusteloos in ongelijke stand langs het hoofd omlaag; en deze stomme aardbewoner scheen zijn misère regelrecht vanuit zijn ribben en ruggengraat uit te dampen in de benauwende, stille lucht.
De koetsier gaf een lichte por tegen Stevies borst met de ijzeren haak die uit een rafelige, vettige mouw stak.
‘Moet je ’s goed horen, jochie. Hoe zou jíj ’t vinden om misschien wel tot twee uur in de nacht achter deze knol te zitten?’” (p.179)
Prachtig natuurlijk, hoe die beschrijving van de ellendige toestand van het paard door de koetsier wordt verdraaid, opdat we eigenlijk medelijden met de beul zouden moeten hebben. Het doet mij sterk denken aan de stijl van Gogol, die natuurlijk de onbetwiste meester was van de ironie. En Conrad gaat nog even verder door op de koetsier, tot aan het punt dat deze expliciet mythische trekjes krijgt:

“ Zijn grove, pimpelpaarse wangen wemelden van witte haartjes; en evenals Vergilius’ Silenus die, nadat hij zijn gezicht met het sap van bessen had ingesmeerd, de onwetende herders van Sicilië over de goden van de Olympus vertelde, praatte hij met Stevie over huiselijke zaken en het doen en laten van mensen wier lijden groot en wier onsterfelijkheid allerminst verzekerd is.” (p.179)

Het enige dat de roman ontbeert is een bevredigende plot. Zoals gezegd is het verhaal gebaseerd op een waar gebeurde geschiedenis, en dat zou daarvan de reden wel eens kunnen zijn; dat Conrad te dicht bij de ‘waarheid’ is gebleven, en daaraan zijn fictie heeft opgeofferd.