Cicero

De goddelijke komedie

De goddelijke komedie – Dante Alighieri

“Het genie van Dante is onomstreden. Aan het begin van de veertiende eeuw schreef hij in zijn nog prille (Italiaanse) taal meteen een monumentaal meesterwerk dat onder de naam De goddelijke komedie bekend zou worden. Hij beschrijft zijn visionaire reis, in de paastijd van het jaar 1300, door alle regionen van Hel, Louteringsberg en Paradijs. Het is een tocht vol ontmoetingen met zielen uit het verleden. Ze vertellen over dat verleden, maar door hun vermogen in de toekomst te zien kunnen ze ook dramatisch ontvouwen wat Dante, zijn stad en land te wachten staat. Dante’s werk is een architectonische schepping, een gotische kathedraal van woorden. Elk der drie delen heeft drieëndertig canto’s; elk drieregelig couplet heeft drieëndertig lettergrepen; behalve bij begin en eind van ieder canto is het rijm steeds een drieslag. Dante’s Komedie is ook een polemisch epos; hij keert zich fel tegen de wereldse pretenties van de pausen, hij verwacht een nieuwe keizer die een eind zal maken aan de permanente staat van oorlog in het Italië van zijn tijd.

De Komedie is historisch, retorisch en compositorisch van een ongekende rijkdom, maar zij is bovenal een gedicht, een werk waarin de gedachten gedragen worden door de muziek van maat en rijm, ritme, alliteratie, assonantie. Ike Cialona en Peter Verstegen hebben in deze vertaling geprobeerd Dante als dichter recht te doen, in een taal die ondanks de strenge eisen van de prosodie natuurlijk klinkt. Het tweede deel van deze uitgave biedt de Italiaanse tekst en een commentaar dat licht werpt op de achtergronden van Dante’s Komedie.”

Deze ‘wervende’ uitgeverstekst doet inhoudelijk gezien wat mij betreft alle recht aan dit literaire meesterwerk dat de overgang inluidt van Middeleeuwen naar Renaissance. In elk geval geldt dat voor Italië, de rest van Europa volgde pas later. Over de ‘dichterlijke’ omzetting door de beide vertalers, met behoud van metrum en rijmschema, heerst bij mij wel enige twijfel:

“De tweede vraag waardoor je wordt gekweld / Is of de zielen naar de sterren keren, / Naar Plato in zijn werken heeft gesteld.

Dat zijn de kwesties die je tormenteren. / De tweede vraag bevat het ergst venijn / En mag mijn antwoord dus niet lang ontberen.” (Paradijs, canto 4, vers 22-27)

Hier overheerst de indruk dat de woorden ‘tormenteren’ en ‘ontberen’ louter zijn gekozen omdat zij passen in het metrum en rijmschema. Echt mooi vind ik deze ‘vondsten’ niet…  Ik las het eerste deel van de Komedie (Hel) in de prozavertaling van Jacques Jansen (Mijn komedie: Hel), en ik ben van mening dat die versie veel ‘levendiger’ en ‘natuurlijker’ overkomt. Ook het – zeer verhelderende, en voor de moderne lezer onmisbare – notenapparaat staat daarbij zo ongeveer geïntegreerd bij de tekst. Bij De goddelijke komedie van Cialona en Verstegen is het notenapparaat helemaal losgekoppeld van de tekst, en ‘verbannen’ naar een apart boekwerk. De constante afwisseling van twee verschillende boeken die je ter hand moet nemen ervaar ik als een verstoring van het leesproces.  

Genoeg daarover. Ik besluit met een paar strofen uit de vertaling van Cialona en Verstegen die, mét behoud van rijm en metrum, wel heel vlot en natuurlijk aandoen. Hier beschrijft Dante zijn ontmoeting met de geliefde Beatrice in het paradijs. Prachtig:

“Ik hield mijn ogen strak op haar gelaat, / Nu zij hun dorst na tien jaar lessen konden, / Tot spreken noch tot luisteren in staat,

Alsof alleen maar zij en ik bestonden - / Zo heeft die goddelijke lach van haar / Mij met de oude ketenen gebonden –

Tot stemmen met geweld mijn blikken naar / De vrouwen aan mijn linkerzijde dreven. / ‘Staak,’ hoorde ik hen roepen, ‘uw gestaar!’

Ik ben een ogenblik verblind gebleven, / Zoals gebeurt wanneer je je gezicht / Langdurig naar de zon hebt opgeheven.

Toen wende ik aan het geringer licht - / ‘Geringer’ bij de luister vergeleken / Waarop mijn blik tevoren was gericht.” (Louteringsberg, canto 32, vers 1-15)

Precies op Tweede Paasdag heb ik De goddelijke komedie uitgelezen. Hoe toepasselijk! Het was een hele onderneming, maar…  weer alleszins de moeite waard.