Cicero

De idioot

F.M. Dostojevski - De idioot

“Dit is een van Dostojevski's grote romans en een paar keer eerder in het Nederlands vertaald, het laatst door Charles B. Timmer, voor Van Oorschots 'Russische Bibliotheek' (1e druk 1956). Hoofdpersoon van de roman is de aan epilepsie lijdende vorst Mysjkin. Na een lange periode van afwezigheid keert hij terug naar Rusland en ontmoet de mooie Natasja Filippovna, die voorbestemd lijkt tot een huwelijk met de protégé van een generaal, maar ook andere aanbidders heeft. Mysjkin wordt aangetrokken door een andere vrouw, Aglaja, maar om Natasja te verdedigen tegen haar belagers doet hij haar een aanzoek. De roman eindigt, zoals vaker bij Dostojevski, met moord, maar belangrijker dan de 'spannende' handeling zijn de (talloze) filosofische en morele problemen die de auteur aansnijdt.” (bron: NDB Biblion recensie)

In de NRC boekenbijlage (13-12-2013) las ik een uitgebreide recensie door Michel Krielaars van de nieuwe vertaling van De idioot. Daarin vond ik veel herkenning:

“Om maar meteen met de deur in huis te vallen: De idioot van Fjodor Dostojevski is een volslagen krankzinnig en slecht gecomponeerd boek. Daarom had ik er dertig jaar lang geen zin in.”

Precies dezelfde ervaring had ik (eveneens dertig jaar geleden ongeveer!) bij dit boek. Ik herinner mij dat ik de eerste honderd bladzijden geweldig vond, maar dat daarna het verhaal als een plumpudding in elkaar zakte. Deze recensie bracht mij ertoe om mijn oude exemplaar weer eens uit de boekenkast te halen en opnieuw te lezen. En te bemerken dat de vertaling van Charles B. Timmer inderdaad hopeloos uit de tijd is, maar dit terzijde…

Mijn indrukken van nu komen grotendeels overeen met mijn herinnering: het eerste deel leest als een trein, mede doordat het boek oorspronkelijk geschreven is als feuilleton, waarin ieder hoofdstuk eindigt met een cliffhanger zodat er een enorme vaart in het verhaal zit. Daarna echter stokt het verhaal, worden er nieuwe verwikkelingen als het ware met de haren erbij gesleept om toch die verrassende plotwendingen te kunnen blijven bieden, die zo noodzakelijk zijn in het genre van het feuilleton, waarbij de lezer elke keer weer verleid moet worden om een nieuwe aflevering te kopen. De talloze verwikkelingen maken De idioot tot een negentiende eeuwse 'literaire soap'.

Daarnaast echter halen de vele filosofische, maatschappelijke en religieuze verhandelingen de vaart volledig uit het verhaal. Michiel Krielaars formuleert het in zijn NRC recensie als volgt (ik citeer dit omdat mijn indruk soortgelijk was):

“Wel had ik soms de neiging zijn uitvoerige maatschappelijke verhandelingen over te slaan, omdat ze het tempo doorbreken en door hun lengte het verhaal ophouden. Maar toen ik me met enige tegenzin ook hieraan waagde, raakte ik evenmin teleurgesteld, omdat juist die verhandelingen De idioot een actuele meerwaarde verlenen en je een goed inzicht geven in het archaïsche denken van hedendaagse conservatieve Russische leiders als Vladimir Poetin en zijn makkers.”

Mijn gedachten gingen niet zozeer uit naar het hedendaagse Rusland, maar meer naar de maatschappelijke en politieke omstandigheden in de tijd dat dit verhaal als feuilleton gepubliceerd werd. Dostojevski reageerde op de actuele situatie, en als een soort columnist greep hij de mogelijkheid aan om daar direct commentaar op te leveren.

Voor de eenheid en het tempo van een roman zijn deze commentaren echter dodelijk. En omdat ook het hoofdthema van de roman, de ingewikkelde en conflicterende driehoeksverhoudingen tussen een stuk of wat geliefden, mij niet echt weet te boeien, blijf ik bij mijn mening van destijds, namelijk dat De idioot een mislukte roman is.

Dat Dostojevski daar desondanks toch mee weg komt ligt volgens mij enerzijds aan zijn bevlogenheid (ik probeer toch om een beeld te construeren van zijn maatschappelijke en filosofische denkbeelden); anderzijds is het puur zijn schrijverschap: ik neem het boek telkens weer ter hand terwijl ik het eigenlijk al ‘gezien’ heb.

Het is eigenlijk niet uit te leggen, maar zelfs deze mislukte Dostojevski-roman is de moeite van het lezen meer dan waard. Alleen raad ik iedereen aan om als het even kan de nieuwe vertaling te nemen, want dat zal een slok op een borrel schelen qua leesplezier….