Cicero

De laatste deur

Jeroen Brouwers - De laatste deur

Geheel onverwacht trof ik op Marktplaats het boek De Laatste Deur van Jeroen Brouwers, gebonden uitgave, 3e druk, 1984, in nieuwstaat.... Een boek – eigenlijk een verzameling essays – over zelfmoord in de Nederlandstalige literatuur.

‘Ik wil het wel op mij nemen, de geschiedenissen van al dezen te schrijven, mijn toon is die van solidariteit.’ - zo luidt de openingszin. Eigenlijk wilde ik het boek nog even wegleggen om er in het voorjaar of zomer pas in te beginnen, zodat de ontluikende natuur een tegenwicht zou kunnen bieden voor de afstervende schrijverslevens. Maar op de één of andere manier ben ik er toch gelijk in begonnen, en heb ik het boek (van ruim 500 pagina’s) binnen een week uitgelezen.

“ Brouwers beschrijft van Nederlandstalige auteurs de levensomstandigheden die hen tot zelfmoord hebben aangezet en tevens de indicaties daartoe die zij soms in hun werk hebben nagelaten. Verschillende keren mondt dit onderzoek uit in essays over nauw bij het onderwerp betrokken zaken, zoals de invloed van de Bijbel op de zelfmoord van sommige schrijvers (Francois Haverschmidt), de invloed van politiek en wereldgeschiedenis (Menno ter Braak en tal van andere schrijvers die zowel in Nederland als elders in de Hitler-periode zelfmoord hebben begaan), en de invloed van de jaren zestig op de zelfmoordgolf van kort daarna, waarin bijvoorbeeld Dirk de Witte en Joti T’Hooft ten onder gingen.
Aldus is dit boek, getuigend van Brouwers’ overrompelende belezenheid en veelzijdige eruditie, tevens een geschiedenis van de zelfmoord geworden, zoals deze zich laat aflezen uit de Nederlandstalige literatuur, waarin het thema ‘zelfmoord’ al voorkomt in het werk van de eerste daarin met name bekende dichter, Hendrik van Veldeke. ”
(uit de ‘flaptekst’)

Flapteksten moeten altijd met wantrouwen worden bejegend, zoals alle reclame uitingen, maar deze komt toch behoorlijk in de buurt van mijn ‘beleving’ van het boek. Ook ik ben onder de indruk van de toon, de stijl en de eruditie van de schrijver.
En Brouwers beperkt zich niet tot een beschrijving van de afzonderlijke levens (doden), maar wisselt die af met meer algemene hoofdstukken waarin hij ook nadrukkelijk de literatuur van over de grenzen (van Nederland en Vlaanderen) betrekt. Juist die hoofdstukken hebben de meeste vaart en boeien (mij) het meest.
Een boek over ‘zelfmoord’ kan al gauw zelf ook ‘zwaarmoedig’ worden. Dat gevaar wordt door Brouwers bestreden door de inzet van (stijl)middelen als relativering, humor en ironie:

“ Ook de Nederlandstalige literatuur kent grote drinkers wier namen zullen voortleven; ook deze grote drinkers heten alle ‘ten slotte’ de ‘trage zelfmoord’ te hebben begaan, - terwijl deze term even misleidend is als kraanwater in een jeneverfles.” (p.58, cursivering van mij)

En als hij – als een ‘zijstapje’ naast het eigenlijke onderwerp – schrijft over ‘papieren zelfmoordenaars’, dat wil zeggen van romanpersonages die zelfmoord begingen (Brouwers spreekt consequent over ‘zelfmoord begaan’ omdat ‘zelfmoord plegen’ de daad in de hoek van de misdaad zou trekken...*), dan citeert hij (p.210) o.a. uit het verhaal ‘Groen’ van A. Alberts:

“ Het is eigenlijk stikdonker. Ja, het is stikdonker. Ik neem mijn zaklantaarn en vind de lamp en steek haar aan en ga ermee naar buiten. Als ik de lamp aan de standaard wil hangen, zie ik, dat het niet gaat, omdat Peereboom aan de standaard hangt. () A la lanterne, Peereboom. Ik lach me rot. Als je, ha ha, Peereboom heet, dan hang je je toch op aan een boom, ha ha. Maar ja.”

Geweldig citaat, toch? En die Alberts, die ga ik binnenkort ook weer herlezen, want mijn favoriete Nederlandse schrijver moet ik niet teveel verwaarlozen...


* Dat Brouwers wèl van zelf-‘moord’ spreekt, en niet bijvoorbeeld van ‘zelfdoding’, beargumenteert hij door erop te wijzen dat ‘moord’ als wezenlijk aspect de ‘voorbedachten rade’ heeft dat bij ‘doding’ ontbreekt.... Ik moet eerlijk bekennen dat ik al dat gegoochel met termen een beetje vergezocht vind: als ‘moord’ wel mag, dan mag je die van mij ook ‘plegen’.