Cicero

De leerschool van het lijden

Carlo Emilio Gadda - De leerschool van het lijden

“Maradagal, een imaginair land in Zuid-Amerika dat verdacht veel lijkt op Gadda's geboortestreek Lombardije, is de glorieuze winnaar van een verbeten oorlog met buurland Parapagal. Ondanks de brallerige zegezangen van patriottische dichters heeft de oorlog alleen chaos gebracht. Gelukkig zijn daar de provinciale nachtveiligheidsdiensten, een verholen satire op de zwarthemden van Mussolini.
In een afgelegen villa woont de tobberige ingenieur Gonzalo Pirobuttiro d'Eltino in een haat-liefdeverhouding samen met zijn bejaarde moeder. Hij koestert een diepgewortelde haat tegen de wereld, zijn burgerlijke buren en de analfabete boeren in het dorp. Bovenal ergert hij zich aan de nachtveiligheidsdiensten, grotendeels bestaande uit nietsnutten die zich laten voorstaan op een heldhaftig oorlogsverleden maar wier invaliditeit eerder het gevolg is van syfilis dan van granaten.
Kort nadat Gonzalo weigert gebruik te maken van hun diensten vindt er in de villa een drama plaats. Net zoals in andere romans en novellen van Gadda breekt het verhaal abrupt af en moet de lezer zelf uitmaken wat er precies is gebeurd. De leerschool van het lijden, nu eens grotesk of bijtend sarcastisch, dan weer lyrisch of meditatief, vormt op elke bladzij een waar leesavontuur.” (uitgeverstekst)

Gadda is een ‘moeilijke’ schrijver. Er zit geen duidelijke lijn in zijn verhalen, hij springt van de hak op de tak, weidt eindeloos uit over bijzaken. Dit heeft alles te maken met Gadda’s literatuuropvatting:
“Ondanks de ongrijpbare complexiteit van zelfs het kleinste stukje van de wereld en het leven ziet hij de literatuur als een middel om de werkelijkheid getrouw en realistisch weer te geven. De verteller dient dan wel alle afzonderlijke elementen van de werkelijkheid tot in detail te overzien en op te sommen (…) Deze drang naar totale volledigheid in combinatie met de obsessieve behoefte om de werkelijkheid nauwgezet te ordenen en ordelijk weer te geven veroorzaakt in belangrijke mate de spreekwoordelijke ontoegankelijkheid van Gadda’s oeuvre.”
Aldus Ronald de Rooy in zijn voorwoord bij De leerschool van het lijden..

Bovendien bedient Gadda zich van talloze stijlfiguren, waarvan sarcasme en ironie de meest voorkomende zijn. Maar als je je eenmaal hebt ingesteld op de moeilijkheidsgraad van het boek, dan is inderdaad “elke bladzij een waar leesavontuur”.
Daarin draagt in niet geringe mate de schitterende vertaling bij, van Frans Denissen. En heel toevallig las ik – terwijl ik nog met het boek bezig was – een artikel in de krant over deze vertaler, die onlangs de Martinus Nijhofprijs ontving voor zijn vertalingen uit het Italiaans. In een interview gaat Denissen voornamelijk in op zijn vertalingen van het werk van Gadda:

‘Mijn andere trots zijn de twee vertalingen van Carlo Emilio Gadda (1893-1973), een ingenieur en filosoof, en auteur van boeken die tot de meest ingenieuze maar ook tot de minst vertaalbare ter wereld behoren. Gadda is de meester van de inval, de uitweiding, de golvende ritmische bijzin, zijn proza ontspoort op grandioze wijze. Een gebeurtenis is nooit afgerond, was zijn instelling. Van hem heb ik de
 anti-detective Die
 gore klerezooi in de
 Via Merulana vertaald in
 2000, en ook De leerschool van het lijden, dat vorig jaar uitkwam. Zijn verhalen betoveren je, en stoppen zomaar ergens. Het gaat om de taal: poëtisch, geestig, grimmig, een mengeling van dialecten en archaïsmen, toespelingen op Dante en Manzoni, en neologismen. Over die nieuwe woorden van hem in dat tweede boek heb ik zelfs in 1969 een scriptie geschreven. Toen kon ik nog niet vermoeden dat ik veertig jaar later in staat zou zijn om die roman te vertalen, dat ik Gadda onder de knie kreeg. Twee volle jaren kostte het me. Over de titel alleen al heb ik ellenlang geaarzeld. La cognizione del dolore: verkenning van het verdriet, besef van de smart, inzicht in de pijn, anatomie van het leed? Leerschool van het lij den moest het worden. Al blijf ik eeuwig twijfelen, dát heb ik goed gekozen. Denk ik.’

Om een indruk te geven van de kwaliteiten van schrijver en vertaler zal ik nog een paar citaten uit de tekst geven:

“De zoon ontdeed zich van zijn jas, strekte zich uit op het bed dat het verst van het raam stond, het zijne; met een hagelwitte sprei, net als het tweede, en van zo zwaar notenhout dat je de houtworm er moeizaam in hoorde knarsen, met de harde, korte draaibeweging van een kurkentrekker, na vermoeide rustpozen.” (p.85)
En prachtige perspectiefzwenking van de vermoeide man op het bed naar de vermoeide houtworm in het bed…

“Met verstrooide nonchalance trokken ze hun zilveren sigarettenkoker uit hun zak; vervolgens uit die sigarettenkoker een nogal vast gestopte, kloeke sigaret met goudpapieren mondstuk; daarmee tikten ze lichtjes op de koker, die ze tegelijkertijd – klik! – met hun andere hand weer dichtklapten; ze staken de sigaret tussen hun lippen; daarna borgen ze, enigszins verveeld, de overbodig geworden koker weer op, terwijl een flauwe horizontale frons zich op hun door de grootste zorgen bewolkte voorhoofd aftekende.” (p.189)
Mooi hierin vind ik met name a. de overbodig geworden sigarettenkokers, en b. hun bewolkte voorhoofd (‘door de grootste zorgen’, maar natuurlijk ook door de sigarettenrook…)

Mooi vind ik ook de ironische omschrijving van de klompen als voetcastagnetten, waarbij in de vertaling nog een prachtige alliteratie behouden (?) is:
“Klepperend met zijn kaduke voetcastagnetten, overal droge mestkoekjes achterlatend die van zijn klompen afschilferden,” … (p.198)

Ik zou nog veel meer willen citeren, om aan te tonen dat iedere bladzijde een waar leesavontuur vormt, maar ik laat het bij een laatste:

“Niets vertedert immers zozeer onze hersenklieren en stemt ons zo mild als het scherpzinnige oordeel van de kleine luiden en het gezond verstand dat soms in hun logos doorschemert en zich een weg baant door het labyrint van hun vocale aandriften.” (p.199)
Hier druipt het sarcasme letterlijk uit de beschrijving!

Was ik na Die gore klerezooi van de Via Merulana al helemaal overtuigd van de stilistische kwaliteiten van deze auteur, De leerschool van het lijden bevestigt mijn oordeel dat Carlo Emilio Gadda één van mijn favoriete schrijvers is…