Cicero

De man in de stroom

De man in de stroom – Siegfried Lenz

Deze roman uit 1957 gaat eigenlijk over een vrij modern verschijnsel: het probleem voor een oudere werkloze om weer aan het werk te komen. De hoofdpersoon Hinrichs ervaart dat hij op grond van zijn leeftijd geen werk meer kan krijgen in zijn oude beroep van duiker. Het verhaal speelt in een niet bij name genoemde Noord-Duitse havenstad. Daar liggen sinds de oorlog talrijke gezonken schepen, die geborgen moeten worden. Werk genoeg dus, maar ouderen worden door de werkgevers te duur gevonden, en gaan minder lang mee dan jongeren. Slechte investering dus, ondanks de expertise en ervaring die zij inbrengen.

De man (Hinrichs) verandert daarom zijn geboortejaar in het duikerboekje, een document dat hij moet overleggen bij sollicitaties. Zo komt hij weer aan een baan. Later is hij genoodzaakt om ook zijn andere officiële documenten te vervalsen om de gegevens in overeenstemming te brengen met het duikerboekje. Dit bedrog komt uiteindelijk aan het licht en de man wordt ontslagen, ondanks het feit dat hij op het werk zijn waarde bewezen heeft. Uiteindelijk hangt hem ook nog strafvervolging boven het hoofd, wegens valsheid in geschrifte.

Dat is de belangrijkste verhaallijn uit het boek. De roman ontleent zijn kracht echter veel meer aan de weergaloze sfeertekening van het rivier- en havengebied. De toon van Lenz is weemoedig en poëtisch, maar tegelijkertijd ook direct en geconcentreerd. Een voorbeeld, waar in een enkele vloeiende beweging de sfeer en bedrijvigheid van de haven wordt uitgebeeld:

“De oude veerboot ploegde schuin tegen de stroming in, en de mannen zaten naast elkaar, en hun blikken dwaalden over het water. Vier schepen kwamen stroomopwaarts, dicht achter elkaar, vier diepgaande vrachtschepen, die gestaag en geleidelijk langs hen heen voeren, door sleepboten ontvangen en naar de kades gebracht werden. Snelle sloepen kruisten hun koers, volgepropt met het aktetassen dragende personeel van de stuwadoors, met havenarbeiders, met secretaresses en zeelui; de sloepen voeren nu onophoudelijk heen en weer; de ploegen in de haven werden afgelost. Maar er viel geen stilte, geen volmaakte rust, hoewel de ploegen wisselden; alles overlapte en kruiste elkaar, alles voltrok zich vloeiend onder de worgende noodzakelijkheid van het werk; de snijbranders sproeiden alweer hun sissende, paarse vonkenregen, de kranen stonden niet stil, razend en galmend knetterden de klinkhamers, stoomfluiten gilden seinen over de rivier, en breed en langzaam en klotsend werden stroomafwaarts lange sleeptreinen naar de zijkanalen getrokken.” (p.26-27)

Naast de sfeertekeningen valt ook de verhaalstructuur op. Lenz bouwt zijn verhaal op in de vorm van cirkels, waarbij het eindpunt vrijwel naadloos aansluit op zijn uitgangspunt. Het duidelijkst wordt dit geïllustreerd in de episode van de havenrondvaart:

“De boot van de grote havenrondvaart stopte en draaide bij. Er was veel belangstelling voor, de boot zat altijd vol, want overal vandaan kwamen tijdgenoten om het grootse avontuur van de haven te mogen ondergaan. (…) Een man met een microfoon in de hand legde de droom uit, verklaarde met de onderkoelde monterheid der bewoners van deze stad de verschijnselen: hoeveel ton een schip mat, waar het vandaan kwam, waarheen het voer, hoe lang het was (…) Hij noemde de capaciteit van de werven, noemde roemrijke namen van vergeten schepen (…) hij verklaarde het principe van drijvende dokken en droogdokken (…). Toen de boot stopte, bijdraaide en langzaam keerde, wees hij naar een uiteengespatte droom, en de tijdgenoten, een hondenfokvereniging uit het zuiden des lands, staarden zwijgend naar de gigantische resten van de bunker voor onderzeeërs. (…) En de explicateur van de haven wekte zijn passagiers op, zich voor te stellen dat deze bunker zijn eigen piramide was (…), de haven bood alles, en wie graag grafzerken wilde lichten, die mocht dat gerust doen, het stadsbestuur zou beslist geen bezwaar maken.” (148-49)

Terwijl de rondvaartboot keert verschuift Lenz het perspectief naar de bunker, waar op datzelfde moment een drietal jonge mannen beginnen aan hun dramatische poging om waardevolle onderdelen uit de verborgen onderzeeërs te stelen. Dat loopt slecht af, en slechts één van de mannen weet uiteindelijk levend uit de bunker te ontkomen: “Hij draaide zich niet meer om en hij zag ook niet de boot van de grote havenrondvaart, die met een nieuwe vracht tijdgenoten voor de ingestorte tunnel van de bunker stopte en bijdraaide. De explicateur van de havengeheimen had zijn microfoon in de hand, en met onvermoeibare monterheid nodigde hij de nieuwe passagiers uit, zich de Egyptische piramiden niet essentieel anders voor te stellen. Ze liepen weliswaar van boven puntig toe, zei hij, maar verder leken ze in vele opzichten op de bunker: beide getuigden van oude macht, beide waren, toen ze gebouwd werden, ontworpen voor een kleine eeuwigheid, en ginds zowel als hier bevonden zich van binnen doodskisten en plunderaars van doodskisten. (…) en wie graag grafzerken wilde lichten” … etc. (p.161)

Zo omsluit en becommentarieert de havenrondvaart het dramatische avontuur van de scheepsrovers. Die cirkelvorm ligt ook ten grondslag aan de totale roman. In de openingsscène zien we de hoofdpersoon vanuit het perspectief van zijn wachtende zoon met de veerboot aankomen op de oever waar hij woont. Het laatste beeld van de roman is dat van de man die vanaf de veerboot de oever ziet naderen waarop zijn huis staat, en waar zijn zoon op hem wacht. Tussen die twee aankomsten is er veel gebeurd, maar weinig veranderd…

De man in de stroom is een korte roman, van nog geen 200 bladzijden. Meer heeft het ook niet nodig. Het leest welhaast als een gedicht!