Cicero

De man zonder eigenschappen

De man zonder eigenschappen – Robert Musil

“Op een mooie augustusdag in 1913 neemt Ulrich, de man zonder eigenschappen, het ferme besluit een man mét eigenschappen te worden – vooral nu hij in de krant heeft gelezen dat zelfs een renpaard ‘geniaal’ kan zijn; daar wil hij niet bij achterblijven. Hij raakt betrokken bij de Parallelactie, de organisatie die de viering van het zeventigjarig regeringsjubileum van keizer Franz Josef I voorbereidt en tevens wil proberen het dertigjarig jubileum van de Duitse keizer de loef af te steken. Beide jubilea zijn gepland voor 1918, het jaar waarin de twee monarchieën ineen zullen blijken te storten.
Met fijnzinnige ironie omringt Musil zijn hoofdpersoon met een keur aan curieuze personages: de mooie ambitieuze Diotima, de met Nietsche dwepende Clarisse, de denk- en geldmagnaat Arnheim, de brave generaal Stumm von Bordwehr, de ‘doorsneemens’ Walter, en de vrouwenmoordenaar Moosbrugger. Met scherpe blik doorschouwt Musil een cultuur die haar einde nadert, en tast hij mogelijkheden af voor een nieuwe toekomst.” (Uitgeverstekst)

Twee keer eerder al ben ik begonnen in deze omvangrijke roman, maar beide keren ben ik er ook vrij snel in vastgelopen. Het begin is geweldig. Vanuit de stratosfeer daalt het verhaal als het ware neer op aarde, om neer te komen in het Wenen van 1913. Daar volgen we in eerste instantie een (schijnbaar) willekeurig paar mensen, die getuige zijn van een verkeersongeluk. Deze eerste scenes dragen een nogal onpersoonlijk en formeel karakter. Toch zetten ze – wellicht juist daardoor – het verhaal gelijk ‘onder spanning’.

Die spanning ebt echter al zeer snel weg, en wat overblijft is een (naar mijn mening) langdradige introductie van de verschillende personages en verhaallijnen. Dat is ook deze keer weer doorbijten… Dat wordt ten dele gecompenseerd door prachtige ironische observaties, alsmede door het opvoeren van een enkele komisch aandoenlijke figuur als generaal Stumm von Bordwehr, die als de spreekwoordelijke olifant door de diplomatieke porseleinkast walst. De ellenlange uitweidingen slagen er echter steevast in om alle vaart uit het verhaal te halen.

Van Wikipedia betrek ik de volgende karakterisering van de roman: 

De Man zonder Eigenschappen wordt algemeen gerekend tot de grote modernistische romans van de twintigste eeuw, naast À la recherche du temps perdu van Marcel Proust en Ulysses van James Joyce. Het boek werd in 1999 verkozen als beste Duitstalige roman van de Twintigste Eeuw.

De man zonder eigenschappen is Musils levenswerk. Al vanaf het begin van de twintigste eeuw speelde hij met plannen voor deze grootse roman. De eerste opzetjes dateren van 1918. Van 1922 tot aan zijn dood in 1942 zou hij er vervolgens onafgebroken aan werken. Bij zijn overlijden bleek het derde en laatste deel van de roman onvoltooid: hij liet 600 pagina's sterk tegenstrijdige fragmenten achter, welke na publicatie aanleiding gaven tot veel gespeculeer hoe de roman zou zijn geëindigd als Musil was blijven leven. Sommige critici menen echter dat Musil zijn roman nooit had kunnen beëindigen: zijn project zou zijn vastgelopen. Algemeen worden de eerste twee boeken dan ook beschouwd als de kern van het werk, hoewel lezing van de fragmenten uit deel drie wel kan leiden tot een beter begrip van een aantal elementen uit de eerste twee delen.

Het verhaal in deel 1 en 2 (Boek 1) speelt zich af in 1913 tijdens de nadagen van de Oostenrijk-Hongaarse monarchie. Musil heeft het meestal ironisch over Kakanië, dat staat voor keizerlijk-koninklijk of "k-k". Een groep vertegenwoordigers van de Weense aristocratie besluit een groot feest voor te bereiden ter gelegenheid van het zeventigjarige keizerschap in 1918 van keizer Frans Jozef. Zij willen Oostenrijks politieke, culturele en filosofische overmacht tonen aan de wereld. De hoofdpersoon Ulrich wordt gevraagd om zitting te nemen in het organisatiecomité. Met enige tegenzin accepteert hij deze baan.

Tegen de achtergrond van het werk van Ulrich in het organisatiecomité schetst Musil in de vorm van een parodie zijn ideeën over wat hij noemt 'dilettantisme' door het opvoeren van figuren als de staalmagnaat Paul Arnheim en zijn jeugdvriend Walter. Beide personen weten over allerhande zaken mee te praten en zijn op tal van terreinen getalenteerd. Beide zijn ook gevierde personen in het dagelijks leven, maar Ulrich verzet zich tegen hen omdat hij meent dat de eigenschappen die zij laten schitteren als facetten van hun veelzijdige persoonlijkheid tot gevolg hebben dat deze persoonlijkheid wordt uitgehold. Eigenschappen werken vervreemdend, is zijn overtuiging.

Het standpunt dat Musil uiteindelijk in zijn roman uitwerkt is dat het maatschappelijk handelen het 'ik' uitholt en uiteindelijk wegvaagt. Het leidt tot allerlei eigenschappen die de mens wegdrijven van wie hij werkelijk is. Een mens doet er daarom het beste aan afstand te nemen van het maatschappelijk handelen en te leven als een 'man zonder eigenschappen'.

(Bron: Wikipedia)

De man zonder eigenschappen is overduidelijk opgezet als ‘ideeen-roman’. Musil wil daarin zijn opvattingen duidelijk maken (zie boven). Dat resulteert naar mijn idee niet alleen in veel te veel tekst en uitleg middels lange en saaie uitweidingen, maar ook in ‘platte’, ‘schematische’, eendimensionale personages. Niet een van de ten tonele gevoerde karakters komt tot leven; geen van alle weet de karikaturale schetsmatigheid te overstijgen.

Erg jammer, want de roman bevat talloze ironisch observaties en beschrijvingen die perfect geformuleerd zijn en een feest om te lezen. Helaas raken die steeds weer ondergesneeuwd in nieuwe wijdlopige uitweidingen…

Ik heb de lijvige roman bij deze (derde) poging echter wel helemaal uitgelezen. Dat stemt tot tevredenheid, met name ook omdat ik de (mij) meest aansprekende passages in het boek gemarkeerd heb. Die kan ik dus altijd terugvinden zonder de hele roman te hoeven herlezen.