Cicero

De reis van de Beagle

Charles Darwin - De reis van de Beagle

"Waarschijnlijk heeft niemand onze kennis van het leven op aarde zoveel beïnvloed als de Engelse natuurhistoricus, geoloog en bioloog Charles Robert Darwin (1809-1882). In 1859 verscheen zijn beroemde en baanbrekende werk Het ontstaan van soorten. Hierin beschrijft hij zijn evolutietheorie door middel van natuurlijke selectie, en maakt hij een gemeenschappelijke afstamming van al het leven aannemelijk. Darwin onderbouwde zijn theorie uitputtend en verklaarde hiermee een groot aantal uiteenlopende verschijnselen, van de opeenvolging van fossielen, de geografische verspreiding van specimina tot verschijnselen in de embryologie. Zijn boek zorgde binnen tien jaar voor een omslag in het wetenschappelijke denken, hoewel de theorie een grote aanslag was op de zekerheden die het christendom tot dat moment had gegeven.

Charles Darwin wordt in het Engelse Shrewsbury geboren. Hij wordt religieus opgevoed en studeert theologie. Door zijn waarnemingen en ontdekkingen begint hij echter steeds meer te twijfelen over het geloof en het scheppingsverhaal. Die twijfel ontstaat als hij op tweeëntwintigjarige leeftijd als natuurhistoricus meereist met het onderzoeksschip HMS Beagle. Hij bezoekt Zuid-Amerika, het zuiden van Afrika, Australië en diverse eilandengroepen in de Stille en Indische Oceaan, en bestudeert daar de flora, fauna en geologische fossielen. Zijn onderzoek naar de op deze reis gevonden specimina dragen bij tot zijn revolutionaire theorie over het onstaan der soorten."

Aldus de uitgeverstekst bij de geïllustreerde en gebonden (Nederlandstalige) editie die is uitgebracht naar aanleiding van het ‘Darwin jaar’ (2009) 

Wat is literatuur? Darwin schreef zijn 'onderzoeksverslag' welzeker met wetenschappelijke pretenties, maar literaire...? Toch is dit verslag volgens mij een voorbeeld van superieure reisliteratuur. Geweldig, zoals de man alles wat hij onderweg tegenkomt en meemaakt beschrijft, beredeneert en bediscussieert. Het boek past daarmee naadloos in mijn rijtje van Tsjechov’s Reis naar Sachalin, Lévi-Strauss’ Het trieste der tropen, en Het Maleise Eilandenrijk van Alfred Russel Wallace, de laatste zowel tijdgenoot van Darwin als 'mede-ontdekker' van de evolutietheorie.

Elf jaar later (2020) neem ik het boek opnieuw ter hand, nu om het te herlezen. En wederom ben ik onder de indruk. Niet alleen van Darwins wetenschappelijke nieuwsgierigheid en onderzoek op letterlijk elke plek waar hij aanlandt, maar ook van zijn niet-wetenschappelijke, vaak met humor gelardeerde, schrijfstijl. 

Dat Darwin zijn evolutietheorie ook (impliciet) doorvoert naar zijn classificatie van de menselijke 'beschavingsstadia' - hij maakt een 'schaal' van 0 tot 100, waarbij de bewoners van Vuurland helemaal onderaan bungelen, en de Westerse (met name de glorierijke Engelse) beschaving de absolute top vormt - staat uiteraard ter discussie. Zelf toont hij zich wel degelijk bewust van het dubbele karakter van de invloed van die superieure eigen beschaving. Aan de ene kant roemt hij de zegeningen die het (Engelse) christendom over de wereld verspreid heeft, aan de andere kant heeft hij oog voor het verwoestende karakter van diezelfde 'beschaving':

"Overal waar de Europeaan verschijnt, lijkt de inheemse door de dood te worden achtervolgt. (...) De variëteiten van de mens lijken elkaar op eenzelfde manier te behandelen als verschillende soorten dieren: de sterksten roeien steeds de zwaksten uit." (p.412-13). Ook de volgende passage (uit een beschrijving van Van Diemensland, het huidige Tasmanië) is een goede illustratie van het tweeslachtige karakter van de 'beschaving' : "Dertig jaar is een kort tijdsbestek om alle inheemsen te verdrijven uit hun geboorteland - terwijl dat eiland bijna even groot is als Ierland. Ik ken geen treffender voorbeeld van de macht van een beschaafde bevolking over primitieve oerbewoners." (p.422)