Cicero

De wegen der vrijheid 3

De wegen der vrijheid – 3 – De dood in het hart.

Jean-Paul Sartre

De dood in het hart (La mort dans l’âme) is het derde deel van de romancyclus De wegen der vrijheid. Het is opgesplitst in twee delen. Het eerste deel beschrijft de paar dagen in juni 1940 waarin de Duitsers Frankrijk binnenvallen en onder de voet lopen. Verschillende personen uit de voorgaande delen worden gevolgd in hun nieuwe situatie. De een is uitgeweken naar Amerika, een ander is op de vlucht naar het zuiden, er is er een die min of meer ‘als laatste’ is achtergebleven in het bezette Parijs… De meeste aandacht gaat uit naar Matthieu Delarue, de hoofdpersoon van deze romancyclus en tevens een soort ‘evenbeeld’ van de auteur Sartre. Hij maakt deel uit van een peloton reservisten dat ergens op het platteland gestationeerd is, en dat zonder een schot gelost te hebben te horen krijgt dat de oorlog verloren is. Het is alleen nog wachten op de bezetters, en op het onzekere lot dat de Franse soldaten daarbij te wachten staat. Het merendeel gaat ervan uit dat er een demobilisatie zal plaatsvinden, en daarna de (oneervolle) terugkeer naar huis.

De hoofdpersoon Matthieu Delarue lost zijn probleem van de persoonlijke vrijheid en de daarmee samengaande keuzes en verantwoordelijkheid uiteindelijk op door zich aan te sluiten bij een klein groepje soldaten die zich tot het uiterste zal verzetten tegen de Duitse overmacht. De vijftien minuten waarin dit groepje bij een confrontatie het vuurgevecht weet vol te houden illustreren tegelijkertijd de duur van Matthieu’s werkelijke ‘vrijheid’. Daarmee sluit dit eerste deel van De dood in het hart af. We krijgen het als lezer niet expliciet te horen, maar kunnen er gevoeglijk van uitgaan dat ook Matthieu dit gevecht niet overleefd heeft.

Het tweede deel volgt in een ononderbroken tekst van ruim honderd pagina’s (wel met interpunctie, maar zonder verdere afbrekingen in de vorm van alinea’s en dergelijke…) de lotgevallen van een groep Franse soldaten die krijgsgevangen is gemaakt. Over alles bestaat onzekerheid: krijgen ze te eten, en wanneer; worden ze ‘gedemobiliseerd’ en vrijgelaten, of worden ze opgesloten dan wel gedeporteerd. De auteur neemt zijn tijd om de verschillende reacties binnen deze grote groep op de doorlopende onzekerheid en bijbehorende speculaties te registreren: hoe reageert ‘de mens’ op de absurditeit van het leven… Wie neemt zijn ‘verantwoordelijkheid’, wie houdt zich staande en wie niet?  

De hele roman moet gezien worden in het licht van de ‘existentialistische filosofie’ van Sartre: wie is in staat om ‘in vrijheid zijn verantwoordelijkheid te nemen’, en wie verschuilt zich, en is ‘te kwader trouw’. Daarmee valt de roman onder de beruchte noemer ‘ideeën roman’, wat in mijn ogen meestal geen hoogstaande literatuur oplevert. Het pleit voor Sartre als romancier dat hij – afgezien van de vaak wat al te wijdlopige ‘verantwoording’ van de verschillende (hoofd-)personen voor hun daden – erin slaagt om de concrete angst en spanning weer te geven van mensen in een crisissituatie. Dat is naar mijn mening een buitengewone prestatie, met name gezien het feit dat de auteur zijn roman schreef te midden van deze crisis, dus terwijl de oorlog gaande was en hij daar zelf ook direct bij betrokken was..