Cicero

Die gore klerezooi

Carlo Emilio Gadda 

Die gore klerezooi in de Via Merulana

“Rome, 1927. Middenin de moraliseringscampagne van de fascisten, die de Eeuwige Stad van alle geboefte moet zuiveren, vinden er in een pand in de Via Merulana twee misdaden plaats. Een excentrieke gravin wordt op klaarlichte dag van haar juwelen beroofd. Commissaris Ingravallo wordt met het onderzoek belast. Kort daarop wordt in hetzelfde gebouw een goede kennis van hem, een aantrekkelijke maar wegens haar kinderloosheid wegkwijnende burgervrouw, met doorgesneden keel aangetroffen. Het gerechtelijk onderzoek én de roman gaan al snel alle kanten op, waarbij nu eens een op truffels verzotte rijksambtenaar, dan weer een handlezende hoerenmadam en zelfs een eenogige kip, een in een haas veranderde topaas en de grote tenen van twee heiligen op een wandschildering voor afleidingsmanoeuvres zorgen. Uiteindelijk lopen ze uit op een mysterie waarvan de ontrafeling aan de lezer wordt overgelaten. Maar intussen heeft Gadda kans gezien om een bijtende satire te leveren op Mussolini en zijn slippendragers, een soms meeslepend en soms dolkomisch beeld te schetsen van Rome in al zijn maatschappelijke geledingen, en met een mengeling van dialect en stadshuistaal, literaire pastiches en lyrische ontboezemingen een verbluffend taalbouwsel op te trekken.” (uitgeverstekst)

Het eerste dat opvalt aan de roman is de moeilijkheidsgraad. Gadda heeft een omslachtige manier van vertellen, met veel uitweidingen, en hij dwaalt voortdurend af van de hoofdlijn om eindeloos voort te borduren op bijzaken. Als je niet heel geconcentreerd leest ben je binnen de kortste keren de draad kwijt. Maar je krijgt daar ook heel veel voor terug, zoals de Gogol-achtige beschrijving van personen:

“Ome Filippo, lang, in donkere geklede jas, met een wat peervormige pens, ’n hoge rug en enigszins afhangende schouders, zijn gezicht half verschrikt, half bedroefd, en in het midden daarvan een snufferd als de stuurvin van een sterrenkijker, die ongetwijfeld schetterde als de bazuinen van het Laatste Oordeel als hij ‘m snoot…” (p.37)

of:

“Hij raakte in de war, hij sprak op de wat neuzelende toon van een kartonnen speelgoedtrompetje.” (p.46)

Dit soort karakteriseringen alleen al, en daar staat de roman bol van,  maken het lezen meer dan de moeite waard. Ook zijn onverholen afkeer van het fascistisch regiem steekt de schrijver niet onder stoelen of banken. Met name Mussolini moet het ontgelden, en wordt consequent geduid in termen als "die stinkend op het balkon van het regeringsgebouw”, "ingelijste mafkikker uit Predappio” (= geboorteplaats van Mussolini), “de Kalkoen” en "de Drol, de Syfilitische Blaaskaak”, om er slechts een paar aan te halen.

Schitterend is ook de beschrijving van een drietal magere kippen die bij een afgelegen treinstationnetje rondscharrelen. Op een bepaald moment verandert één van de kippen in een spion van Mussolini:

“En kijk nou es aan, daar was-ie op wandel as een kip, met het air, echt, van een kip: als een heer met gele handschoenen in de Via Veneto, lorgnon in z’n oog, witte bloem in z’n knoopsgat. Ontluisde met z’n bek een schouder, uit de hoogte, en daarna de andere; dropte dreutels asof d’r niks aan ’t handje was, maar intussen profiteerde-d-ie van ’t feit dat-ie een kip was, keek opzij, krek zoals kippen doen, gluurde in de keuken as de deur openstond. Ging d’r zelfs naar binnen. En geen mens joeg ‘m weg (…) En zodoende kon hij op z’n dooie gemak spioneren. Met bezeten pupil registreren en op ’t netvlies vastleggen: met dat zijdelingse oog dat kippen hebben…” (p.284)

Volgens zeggen schreef Gadda 20 jaar aan deze roman, voordat die in 1957 werd gepubliceerd. Dat betekent dat hij er in 1937 aan begon, midden in de periode van het fascisme. Lang niet alle verwijzingen zijn echter politiek van aard. Zie bijvoorbeeld hoe de beroemde Italiaanse dichter, Dante Alighieri, wordt geïntroduceerd:

“’Hoe heette-d-ie ook alweer? Tante… Tante… ’t Bleek trouwens helemaal geen tante te zijn, maar een vent…’ En met ‘r hand sleurde ze zijn naam uit ‘r voorhoofd:  ‘Tante… Allergie of zoiets, afijn, ’n komediant, as ‘k ’t goed gesnapt heb,’ en ze boorde verder met haar hand, hoe kán ’t dat ik dáár niet meer op kom? Dat zijn nou de ongemakke van m’n leeftijd, zie… m’n geheuge lekt as ’n mandje. Dante Alighieri! Zo heet-ie, nu weet ik ’t weer: ik wist dat d’r iets mis was met die tante.’” (p.244)

Niet alleen de woordspeling op de naam van de dichter maken deze passage zo leuk, maar ook de verwijzing naar zijn hoofdwerk, de Goddelijke Komedie: “afijn, ’n komediant, as ‘k ’t goed gesnapt heb”. En de uitsmijter, uiteraard: “ik wist dat d’r iets mis was met die tante.” Prachtig!

Daarnaast zijn er ook hyperrealistische beschrijvingen, zoals die van het lijk, waarin een ijzingwekkende duiding van de gruwelijke wond  aan de keel wordt afgewisseld met een min of meer erotische beschrijving van de houding en staat waarin het lichaam wordt aangetroffen.

Het is allemaal teveel om op te noemen, zoveel moois ligt er verborgen in deze roman, die al vrij snel volkomen ontspoort, net als het onderzoek naar de misdaden, maar juist in die ontsporingen zijn meerwaarde vindt. Een klassieke ‘detective’ is dit zeker niet. En – zoals ik al zei – dit is bepaald geen gemakkelijk boek. Maar wat een meesterwerk! Hulde ook aan de vertaler, Frans Denissen, voor zijn voortreffelijke omzetting van deze roman in sprankelend Nederlands…

Naschrift.

Nadat ik deze boekbespreking op schrift gesteld had, kwam ik nog een oude bespreking tegen uit de tijd dat ik de roman de eerste keer las. Op dinsdag 5 juni 2001 maakte ik de volgende aantekening:
“Gisteravond heb ik Die gore klerezooi van de Via Merulana van Carlo Emilio Gadda uitgelezen. En eerlijk waar: dit is het beste boek dat ik de afgelopen jaren gelezen heb. Ik vind het ‘stilistisch’ van hetzelfde niveau als Ulysses van Joyce. En ook als je de draad van het verhaal zo af en toe volledig kwijt bent, toch voel je dat iedere zin een nieuwe werkelijkheid schept dan wel onthult. Ik heb het boek zelfs af en toe bewust terzijde gelegd om het vooral niet te snel uit te lezen. Want daar gaat het hier helemaal niet meer om. Het is genieten, genieten en nog eens genieten van het sublieme taalgebruik en beeldende kwaliteiten die deze roman te bieden heeft. Als dit ‘barok’ is, dan wil ik ook wel een barokke geest hebben! Een boek om te koesteren.”