Cicero

Essays

Michel de Montaigne - Essays

Eind vorig jaar las ik in een maand tijd ongeveer twee derde deel van De essays, en was ik erg enthousiast in mijn bespreking van “de beste boeken van 2011”:

• Michel de Montaigne, De essays.

Drie delen essays in één band (in de onvolprezen Perpetua-reeks), die in feite één lange monoloog zijn van een schrijver/filosoof die alles en iedereen (maar met name zichzelf) onderwerpt aan de toets van de rede. Hij is wars van alle conventies, en denkt zich een weg dwars door alle conflicten en vooroordelen van zijn tijd. Daarbij demonstreert hij een enorme belezenheid wat betreft de ‘klassieke’ Griekse en Romeinse schrijvers, die hij naadloos in zijn betogen inpast om ze aan te halen of te becommentariëren. En het is mooi dat deze schrijver nergens ‘belerend’ wordt, maar zichzelf continu weet te relativeren. Zoals al blijkt uit de slotzinnen van zijn voorwoord bij de uitgave van 1580:

“Dus, lezer, ik ben zelf de stof van mijn boek; u zou wel gek zijn uw tijd te verdoen met een zo frivool en ijdel onderwerp. Vaarwel dus.”

Het laatste deel heeft mij aanmerkelijk meer tijd en moeite gekost, want pas nu – een half jaar later – heb ik het complete werk uitgelezen. Het is niet geheel duidelijk waarom dit laatste deel zo moeizaam verliep. Het  kan gelegen hebben aan mijn privéomstandigheden, waardoor ik minder aan lezen toekom; het kan zijn dat 1400 pagina’s toch wel erg veel van het goede is om te blijven boeien; of zou het te maken kunnen hebben met de wijziging van stijl in dit derde deel van de essays? In de eerste delen beslaan de essays vaak niet meer dan een paar bladzijden, en gaan ze over de meest uiteenlopende onderwerpen. De latere essays zijn over het algemeen veel langer, en hebben veelal hetzelfde onderwerp. Montaigne graaft hierin steeds dieper in zijn eigen persoonlijkheid en analyseert zijn tijd, de roerige tijd van de Franse godsdienstoorlogen. Daarmee wordt zijn stijl ook persoonlijker en minder luchtig dan in de eerste delen:

“In het begin zijn het kleine, ietwat dorre hoofdstukjes, louter commentaar op het denken uit de oudheid dat hij toetst aan zijn eigen ervaringen. Maar langzamerhand gaan de persoonlijke aantekeningen en noten meer plaats innemen, en mettertijd, met het ontwikkelen van een eigen visie, worden het verslagen van een autonoom denken over bepaalde onderwerpen.

(…)

Montaigne heeft als eerste het eigen ‘ik’ tot het allesbeheersende onderwerp van zijn schrijven gemaakt, in het besef dat wie één mens in het bijzonder volledig weet te treffen, het eigenlijke van het mens-zijn raakt. ‘Ieder mens draagt in wezen alle menselijke eigenschappen in zich.’ De Essays (de term is afkomstig van het Franse werkwoord essayer, beproeven, proberen) zijn pogingen die Montaigne doet zichzelf te leren kennen en zijn eigen sterfelijkheid te accepteren. Hij neemt zichzelf tot onderwerp van studie; het ‘ik’ wordt hierin geschilderd in voortdurend aan veranderingen onderhevig zelfportret.

(…)

Eerder dan een afgerond portret zijn de Essays een bundel schetsen van een en hetzelfde model, gezien onder een steeds wisselend licht en in steeds andere posities.”

De tijd van de grote ontdekkingen, en de euforie daarover, is voorbij ten tijde van Montaigne. Het geloof in de vooruitgang, het optimisme van de Renaissance, waarin de menselijke geest schier onbegrensde mogelijkheden worden toegedacht, is over zijn hoogtepunt heen. De inquisitie brengt angst en verstarring in alle roomse landen van Europa. Montaignes schrijven is zoveel als een poging om te midden van alle burgertwisten en godsdienstoorlogen, bij alle waanzin en fanatisme waarmee hij wordt geconfronteerd, redelijk te blijven denken: een poging om helder in zichzelf te zien, om zijn plaats in de wereld al redenerend te bepalen, om in de woelingen van zijn tijd overeind te blijven.

(Uit de ‘toelichting’ van vertaler Hans van Pinxteren)

Over de stijl van de Essays zegt van Pinxteren dat Montaignes schrijven een ‘improviserend karakter’ draagt, vergelijkbaar met het hardop denken van twee vrienden onder elkaar die bezig zijn zich over een onderwerp een mening te vormen, zonder nog precies te weten welke weg de gedachte in zal slaan. En even later: ‘vaak als ik in de Essays verdiept ben is het net of ik bij hem aan tafel zit en hij hardop denkt, alsof hij zich rechtstreeks tot mij wendt.’

Een zeer rake typering van de Essays. Precies zoals ook ik de tekst ervaren heb.

Nu zou ik aan deze bespreking nog talloze citaten uit het werk zelf kunnen toevoegen, want in mijn exemplaar tel ik meer dan zestig aangekruiste passages die ik het citeren waard vind, maar dat doe ik niet: het zijn er simpelweg teveel.  Het enige wat ik kan doen is iedereen aanraden om dit boek aan te schaffen en het te lezen. Als ik weer wat ruimer in mijn (lees-)tijd zit zal ik de Essays zeker nog eens rustig herlezen….