Cicero

Het fantoom van A. Wolf

Gajto Gazdanov - Het fantoom van Alexander Wolf

Het verhaal begint als volgt: “Van al mijn herinneringen, van die eindeloze reeks ervaringen uit mijn leven, is de pijnlijkste de herinnering aan de enige moord die ik heb begaan. Sinds het moment dat die plaatsvond, kan ik me geen dag heugen dat ik er geen spijt over heb gevoeld.”

Vervolgens beschrijft de verteller de omstandigheden die tot die moord hebben geleid:

“Het was zomer, in het zuiden van Rusland; al vier dagen en nachten waren ononderbroken en wanordelijke troepenverplaatsingen aan de gang die vergezeld gingen van beschietingen en gevechten op wisselende locaties. Elk besef van tijd was ik kwijt en ik zou zelfs niet kunnen zeggen waar ik me op dat moment precies bevond. Ik herinner me alleen de sensaties die ik op dat moment ervoer en die ik ook onder andere omstandigheden had kunnen ervaren – een gevoel van honger, van dorst en van een verschrikkelijke vermoeidheid, al meer dan twee etmalen had ik niet geslapen. Het was vreselijk warm, in de lucht kringelde een steeds flauwer wordende geur van rook; een uur daarvoor hadden we een bos achter ons gelaten dat aan één zijde in brand stond; daar waar het zonlicht niet binnendrong kroop langzaam een reusachtige vaalgele schaduw voort. Ik was doodmoe en wilde niets anders dan slapen, op dat moment kon ik me geen groter geluk voorstellen dan daar te blijven en alles om me heen volkomen te vergeten. Maar daar was geen denken aan en ik liep verder door die hete en slaperige nevel, slikte af en toe mijn speeksel weg en wreef van tijd tot tijd in mijn door slapeloosheid en hitte geïrriteerde ogen.”

Tot zover perfect. De parallellen met De vreemdeling van Albert Camus dringen zich op: de hoofdpersoon is bevangen door de omstandigheden waardoor hij wordt meegesleept en tot zijn daad komt. Hij is min of meer versuft:

“Nog altijd snakte ik ernaar te slapen, mijn lichaam en mijn bewustzijn waren doortrokken van die wens en daardoor leek alles ondraaglijk lang te duren”…

De roman, een novelle eigenlijk van amper honderd bladzijden, begint met de schuldbewuste herinnering van een journalist in Parijs aan een moord die hij in de Russische Burgeroorlog beging. Dan krijgt hij een Engelstalig verhaal in handen dat precies de moord beschrijft zoals die zich heeft voorgedaan. Het slachtoffer moet dus nog in leven zijn, en de journalist gaat op onderzoek uit. Geholpen door het toeval komt hij in aanraking met mensen die de schrijver gekend hebben en uiteindelijk ontmoet hij hem zelf, in de persoon van Alexander Wolf.

Gajto Gazdanov doet mij denken aan een zogenaamde “schrijvers schrijver”. Zo wordt een auteur genoemd waarvan de boeken nauwelijks gelezen worden door ‘het grote publiek’, maar die toch hogelijk gewaardeerd wordt door collega-schrijvers. Daar zou Gazdanov ook onder horen te vallen, naar mijn mening. Ik vind namelijk deze hele ‘roman’ vrij onbeholpen in elkaar zitten. Het verhaal heeft een plot van niks, en ik krijg bij het lezen last van een soort plaatsvervangende schaamte als de schrijver ergens halverwege zijn verhaal de ontknoping al verraadt, maar daarna doorgaat met het opbouwen van de ‘spanning’ alsof de lezer nog geen idee kan hebben waar dit allemaal toe zal leiden. Als roman mislukt dus.

Toch zitten er een aantal passages in het boek die zeer verrassend en overtuigend zijn. Naast het hierboven aangehaalde begin van de roman, waarin de schrijver de omstandigheden schetst waarin de hoofdpersoon/verteller tot zijn ‘daad’ komt, zijn dat – voor mij – met name de tweetal keren dat Gazdanov zijn schijnbaar vastgelopen verhaal weer op gang trekt door een nieuw verhaal te beginnen, dat in eerste instantie totaal los lijkt te staan van het hoofdverhaal. De eerste keer gebeurt dit als onze Russische balling erop uit gestuurd wordt om een journalistiek verslag te schrijven van een bokswedstrijd. Ineens veranderen sfeer en tempo van het verhaal, en weet de schrijver de volledige aandacht van de lezer op te eisen. Later gebeurt dit nogmaals, als het verhaal voortsukkelt naar zijn ontknoping. En weer door een schijnbaar losstaand verhaal, nu over de journalistieke betrokkenheid van de verteller bij de arrestatie van een misdadiger. In deze twee episodes weet Gazdanov in kort bestek een totaal nieuwe wereld te scheppen, die behoorlijk afwijkt van de grondtoon van de roman. In die journalistieke uitstapjes komt de roman tot leven.

Het geheel levert naar mijn mening een nogal onevenwichtige roman op. Maar wel één die mij langer blijft bezighouden. Eerder had ik zo’n zelfde ervaring bij de roman Een avond bij Claire, van dezelfde auteur. Zodat ik tot de conclusie kom dat ik Gazdanov een intrigerende schrijver vind, en zijn romans maar matig… En dus kies ik voor de schrijver, en koester ik zijn boeken om de briljante passages die erin verborgen liggen.