Cicero

Het tumult van de tijd

Het tumult van de tijd – Julian Barnes

Fictieve biografie van de beroemde Russische pianist en componist Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975). Barnes bouwt zijn verhaal op als drieluik: de jaren 1936, 1948 en 1960 worden uit het leven van de componist gelicht als kapstok voor de verschillende fasen uit het leven van Sjostakovitsj. Deze jaren geven een beeld van de veranderende maatschappelijke realiteit in de Sovjet Unie, en de weerslag daarvan op het leven van de componist.

In 1936 heeft Sjostakovitsj (en met hem vele kunstenaars en intellectuelen) te lijden onder de Stalinistische terreur. Zijn opera De lady Macbeth uit het district Mtsenk wordt door de autoriteiten niet getolereerd, en de componist als staatsgevaarlijk bestempeld.

In 1948 wordt de inmiddels beroemde componist door het regiem tegen zijn zin uitgezonden op een propagandistische tournee door de VS, waarbij hij gebruikt wordt als exponent van de Sovjet ideologie.

In 1960, het tijdperk van de-stalinisatie en ‘dooi’ onder Chroetsjov, wordt Sjostakovitsj het (gedwongen) culturele paradepaardje van de machthebbers.

In al deze drie periodes overheerst de angst het leven van de componist, zij het in telkens wisselende vorm. Daaromheen wordt, in de vorm van herinneringen en overpeinzingen, zijn leven geschetst. 

Met deze driedeling heeft deze ‘biografie’ een intrigerende opzet, waarbij het thema (angst) nog eens benadrukt wordt doordat elke episode begint met min of meer dezelfde openingszin: “Hij wist alleen dat deze tijd de zwaarste was.”

Alleen met de uitwerking heb ik grote moeite. Barnes slaagt er niet in om mij ervan te overtuigen dat ik met Sjostakovitsj meekijk en –denk, terwijl dat wel zijn insteek is. Voor mij blijft het de buitenlandse schrijver (Barnes) die zijn ideeën en gedachten in het hoofd van zijn hoofdpersoon projecteert. En dat komt heel aanmatigend en ongeloofwaardig over:

“Ook beschikte hij over geen van de vereiste politieke vaardigheden; hij miste de gave om rubberen laarzen te likken, hij wist niet wanneer je moest samenspannen tegen onschuldigen, wanneer je vrienden moest verraden.” (p.113)

Ik kan me gewoon niet voorstellen dat de componist in de beschreven situatie bedenkt dat hij de gave mist om rubberen laarzen te likken! De auteur (Barnes) is hier bezig om zijn eigen ideologie uit te venten, zijn (algemene) afkeer van totalitaire regiems, die hij veralgemeniseert in de rubberen laarzen. In de beschreven situatie is deze veralgemeniseren echter totaal misplaatst. Barnes bezondigt zich veelvuldig aan dit soort tendentieuze invuloefeningen:

“Kameraad Trosjin had de werkkamer van de componist rondgekeken. Hij was geen arglistig man en ook geen man van bedreigingen, alleen maar zo’n overijverige, volgzame functionaris die elk regiem uitbraakt.” (p.149; cursivering van mij)

Met dit soort stereotype platitudes richt de auteur de schijnwerpers op zichzelf en zijn opvattingen, en belemmert hij het zicht op de hoofdpersoon van zijn verhaal. Ik vind dit een ernstige stijlfout. Een ander irritatie-opwekkend voorbeeld is de constante verbastering van Chroetsjovs naam tot Nikita de Maïskolf. Dat komt wat infantiel over. Wellicht is de verbastering in het Engels leuker, maar dan nog hoeft dit geen tien keer achter elkaar te gebeuren. Dan is de aardigheid er wel af.

Zo heb ik dus mijn bedenkingen bij Het tumult van de tijd. Het onderwerp had een betere uitwerking verdiend.