Cicero

Hoe Ivan Ivanovitsj ruzie kreeg

Hoe Ivan Ivanovitsj ruzie kreeg met Ivan Nikiforovitsj – Nikolaj Gogol

“Men zal in de hele wereldliteratuur geen grappiger en tegelijk venijniger verhaal over twee boezemvrienden vinden dan Gogols slapstick Hoe Ivan Ivanovitsj ruzie kreeg met Ivan Nikiforovitsj. Dit is Laurel & Hardy ruim honderd jaar vóór zij werden uitgevonden.”  (uitgeverstekst)

De Russische Bibliotheek van Van Oorschot is de laatste jaren bezig om oude, klassieke vertalingen van de 19^e eeuwse Russische grootmeesters van de literatuur te vervangen door modernere. Als voorproefje van de nieuwe uitgave van de Verhalen en novellen van Gogol verscheen het verhaal Hoe Ivan Ivanovitsj ruzie kreeg met Ivan Nikiforovitsj in boekvorm (in de vertaling van Aai Prins). Is dit trouwens een ‘verhaal’ of een ‘novelle’?

Wikipedia meldt: “Tegenwoordig bedoelt men met novelle een prozaverhaal dat wat de omvang betreft tussen de roman en het korte verhaal geplaatst wordt. De lengte is typisch tussen de 50 en 100 pagina's, maar hierover bestaat geen consensus. Een novelle bezit een eenvoudige structuur en een klein aantal personages. Meestal omvat een novelle een bijzondere gebeurtenis en toont ze de hoofdpersonages op een beslissend moment in hun leven.”

Een novelle dus, want volgens mij voldoet dit verhaal van 60 bladzijden aan alle genoemde criteria. Het maakt ook niet zoveel uit welk etiket je op dit verhaal of novelle plakt, veel belangrijker is dat dit verhaal naar mijn mening ronduit geniaal is…

Twee Russische landheren – boezemvrienden - krijgen ruzie om een onbenulligheid, en beginnen tegen elkaar te procederen. Ondanks pogingen van hun vooraanstaande plaatsgenoten loopt dit conflict uiteindelijk vast in een uitzichtloos juridisch moeras.

De grondtoon van het verhaal balanceert tussen ironie en sarcasme. Reeds op de eerste bladzijden krijgen wij tot driemaal toe te lezen dat Ivan Ivanovitsj ‘een voortreffelijk man’ is, compleet met uitroepteken. Deze al te nadrukkelijke kwalificatie van één van de protagonisten uit de vertelling doet ons het ergste vrezen over het karakter van de man. En als wij lezen dat “Ivan Ivanovitsj, die een uiterst scherpe blik had, als eerste een plas of een andere ongerechtigheid op straat zag liggen, wat in Mirgorod wel eens kan gebeuren” (p.22), dan is in een paar bijzinnen de slonzigheid van het dorp gekarakteriseerd. Daar heeft een schrijver als Gogol blijkbaar erg weinig woorden voor nodig.

De juridische afhandeling van het conflict wordt minstens even mooi en compact weergegeven; de jaren vervliegen in niet meer dan drie zinnen (waarin dan ook nog sprake is van een aanvankelijke ‘stroomversnelling’):

“ Daarna kwam het proces in die ongewone stroomversnelling waar rechtsplegingen gewoonlijk zo vermaard om zijn. De papierwinkel werd gemerkt, ingeschreven, genummerd, ingenaaid, ondertekend – en dat allemaal op één en dezelfde dag, waarna men het dossier in een kast legde waar het bleef liggen en liggen en liggen: één, twee, drie jaar lang. Talloze bruiden waren in de tussentijd getrouwd; in Mirgorod was een nieuwe straat aangelegd; de rechter verloor een kies en twee hoektanden, bij Ivan Ivanovitsj renden meer kinderen dan ooit over het erf rond: waar ze vandaan kwamen – God mag het weten!” (p.48)

Hier zijn we getuige van het wezenlijk geniale aspect in een Gogoliaanse vertelling: dat van het onnodige detail. Die ‘talloze bruiden’ , ‘nieuwe straat’, kies, hoektanden en kinderen spelen verder absoluut geen rol in het verhaal; hun optreden is beperkt tot deze ene zin, en hun enige functie is om in die ene zin de tijd te laten verstrijken. Ik ben (ook) in deze novelle gestuit op talloze van dit soort juweeltjes, de één nog mooier dan de ander, maar die kan ik niet allemaal aanhalen: dan zou ik ongeveer het hele verhaal overschrijven… Eentje zal ik er nog citeren, juist omdat er hier nu net weer níemand aanwezig is:

“Het was een feestdag. Ik liet de met zeildoek bespannen kibitke voor de kerk halt houden en ging zo stilletjes naar binnen dat niemand zich omdraaide. Overigens was er ook niemand om dat te doen. De kerk was leeg.” (p.60)

De verteller besluit zijn verhaal met de woorden: “Het is een treurige boel hier op aarde, heren!” En zo is het maar net. Maar intussen hebben wij met volle teugen genoten van Gogols beschrijving van die treurige boel. Ik zal de nieuwe uitgave van de Verhalen en novellen ongetwijfeld binnenkort gaan kopen.