Cicero

Is dit een mens

Primo Levi - Is dit een mens / Het respijt

“Daarom voegt mijn boek niets toe aan de gruwelijke feiten die alle lezers ter wereld tegenwoordig bekend zijn over de verontrustende realiteit van de vernietigingskampen. Het is niet geschreven om nieuwe beschuldigingen aan te voeren; eerder kan het als materiaal dienen om enkele eigenschappen van de mens eens rustig te overdenken. Veel mensen, en volken, zijn min of meer bewust de mening toegedaan dat ‘elke vreemdeling een vijand is’. Meestal ligt die overtuiging ergens diep weggestopt, als een sluimerend virus; ze komt alleen in losse, toevallige reacties tot uiting en leidt niet tot een samenhangend gedachtesysteem. Maar als dat wel gebeurt, als het onuitgesproken dogma het uitgangspunt van een sluitende redenering wordt, dan staat aan het eind van de keten het concentratiekamp. Het kamp is het product van een met uiterste consequentie in praktijk gebrachte wereldbeschouwing; zolang die wereldbeschouwing bestaat, dreigen ons de consequenties. De geschiedenis van de vernietigingskampen behoort door ieder mens begrepen te worden als een sinister alarmsignaal.”
(Primo Levi, Is dit een mens - 1947)

“Primo Levi werd in 1919 in Turijn geboren, studeerde scheikunde en voegde zich in 1943 bij een partizanengroep. In dat jaar werd hij gearresteerd en - als jood - naar Auschwitz getransporteerd. Als een van de weinigen overleefde hij het kamp. In dit boek beschrijft Levi niet alleen de uiterlijke gebeurtenissen in het kamp, maar vooral de lichamelijke en psychische ontluistering en de overlevingsmechanismen. Hij doet dit vanuit eigen ervaring, maar ook afstandelijk, analyserend, sober, eerlijk en zonder wrok of zelfbeklag. Een indrukwekkend boek.” (uit NBD|Biblion recensie)

Primo Levi is zich ervan bewust dat de gruwelijke werkelijkheid die hij aan den lijve ondervonden heeft in het vernietigingskamp bij Auschwitz-Birkenau nauwelijks onder woorden te brengen is, en nog minder aan anderen is over te brengen. Al in het kamp droomt hij herhaaldelijk dat hij weer thuis is en daar probeert om zijn verhaal te doen. Men luistert niet; sterker nog, men keert zich van hem af. (Dat blijkt na de oorlog inderdaad ook de realiteit te zijn.)
Levi schrijft op een bepaald moment ook dat hij niet meer tot echte gevoelens in staat is, dat hij alleen nog maar een ‘bedachte’ of ‘gecontrueerde’ manier heeft om te voelen: ‘als ik nog tot gevoelens in staat was (buiten het kamp) dan zou ik nu ... voelen’. Hetzelfde geldt voor ons in het hier en nu eigenlijk in omgekeerde zin: wij kunnen de beschreven gruwelijkheden uit het vernietigingskamp niet anders ‘invoelen’ dan op een zeer ‘bedachte’ en afstandelijke manier. Het raakt ons niet echt, wij kùnnen het niet navoelen omdat we het niet echt gevoeld hebben. Zo vergaat het mij althans. En zo blijven de slachtoffers (alle slachtoffers?) altijd alleen in hun ervaringen. De enige houding die wij kunnen aannemen is om ons niet ‘verveeld’ af te wenden...
Nu is dat laatste bij het verhaal van Primo Levi niet moeilijk. Het is een voortreffelijk geschreven, literaire, exercitie die mij van de eerste tot de laatste zin geboeid heeft (ik heb het boek zo ongeveer in een adem uitgelezen). Met name de in het verhaal vervlochte verwijzingen naar De Hel van Dante maken het boek tot veel meer dan een persoonlijk relaas. Met deze vorm van ‘intertextualiteit’ benadrukt Levi het algemeen menselijke, en tilt hij het verhaal uit boven de concreet beschreven realiteit.

Eén citaat, uit een passage waarin Levi beschrijft hoe hij een medegevangene Italiaans probeert te leren door voor te dragen uit De Hel. Hier komen kampleven, Dante en Shakespeare in slechts twee zinnen samen:
“Ik zou de soep van vandaag ervoor geven om te weten wat er komt tussen ‘non ne avevo alcuna’ en het eind. Ik doe mijn uiterste best het aan de hand van de rijmen te reconstrueren, knijp mijn ogen dicht, bijt op mijn vingers: maar het helpt niet, de rest is stilte.” (p.119)

Het enige dat mij vreselijk irriteerde in de door mij glezen vertaling – ik moet het toch even kwijt – is het feit dat er constant en consequent de Duitse woorden Lager (voor kamp) en Häftling (voor gevangene, geïnterneerde) gebruikt worden. Ik snap echt niet waar dit voor nodig is, vooral ook omdat dit in het Nederlands bepaald geen ‘ingeburgerde’ woorden zijn en er voortreffelijke Nederlandse synoniemen voor bestaan. Dat mogen de vertaalster en uitgever zich aantrekken, voor mij is dit een bewijs van onvermogen. Het zou best kunnen dat Levi deze Duitse woorden gebruikt heeft in zijn boek, maar dat schreef hij vlak na de oorlog, toen het kamp-Duits in zijn hoofd wellicht nog geen synoniemen gevonden had in het Italiaans, maar voor een hedendaagse Nederlandse vertaling hebben deze woorden alle betekenis verloren en roepen zij slechts irritatie op. Ik heb daarom deze woorden in de door mij gebruikte citaten maar in gewoon Nederlands omgezet...
Dat doet uiteraard niets af aan de inhoudelijke waarde van Is dit een mens, die staat nu wel voldoende in mijn geheugen geprent.

Het Respijt

“Zeventien jaar na Is dit een mens, waarin Levi (1919-'87) getuigde van de verschrikkingen van het concentratiekamp Auschwitz, beschreef hij in Het respijt de thuisreis. Tijdens deze bizarre tocht van zes maanden werd een aantal overlevenden door hun Russische bevrijders heen en weer gesleept door een totaal ontregeld en ontredderd Oost-Europa, met een ontstellend gebrek aan organisatie, waardoor deze mensen leden onder honger, kou, verveling, maar vooral slopende onzekerheid, heimwee, schrijnend verdriet om het verlies van zovelen. Door het verstrijken van de tijd heeft Levi afstand genomen (zonder aan betrokkenheid in te boeten), maar is zich intussen bewust geworden van zijn schrijverschap. Hij hanteert de taal vaardig en met plezier. Zijn scherpe analyses en zijn warme medemenselijkheid zijn gebleven. Een prachtig boek over deze onbekende naweeen van de oorlog. Hoge literaire kwaliteit, schitterende beschrijvingen van types, met humor.” (NBD|Biblion recensie)

“De vrijheid, de onwaarschijnlijke, onmogelijke vrijheid, zo ver van Auschwitz dat we er alleen in dromen op hadden durven hopen, was gekomen: maar ze had ons niet naar het Beloofde Land gebracht. Ze was om ons heen, maar in de vorm van een barre, verlaten vlakte. Nog meer beproevingen wachtten ons, nog meer moeite, kou en angst.” (Het respijt, p.38)

Als Is dit een mens de Hel beschrijft, net zoals Homerus zich in de Ilias concentreert op een beschrijving van de Oorlog, de strijd om elke vierkante meter grond en leefruimte, zo is Het respijt het equivalent van de Odyssee, waarin de omzwervingen van Odysseus worden beschreven op zijn ‘thuisreis’ naar Ithaka. De twee boeken zijn aan de ene kant een tweeluik, omdat ze chronologisch naadloos op elkaar aansluiten, aan de andere kant is de verteltoon en de thematiek een heel andere in beide boeken. Net als bij de Ilias/Odyssee het geval is. Ik ben van mening dat de opvallende gelijkenis van Is dit een mens/Het respijt met de Ilias/Odyssee het werk van Primo Levi naar een hoger plan tilt. Levi beschrijft nu niet meer de lotgevallen van één mens in een bepaalde periode van de geschiedenis – zij het dan dat deze mens al een exponent is van een hele groep mensen die hij representeert (de Joden in WO-II) - maar een tijdloos en algemeen menselijk drama, dat bijna 3000 jaar daarvoor ook al beschreven werd...*
Levi is zich in ieder geval bewust geweest van de parallellen tussen Het respijt en de Odyssee, waaraan hij in zijn boek een aantal malen expliciet refereert (pp. 61, 204) en waarnaar nog veel vaker impliciete verwijzingen te herkennen zijn:

“Het waren maanden van nietsdoen en betrekkelijk comfort, en daarom vol schrijnend heimwee. Heimwee is een fragiel, subtiel verdriet, essentieel anders, menselijker dan de kwellingen die we tot dusver hadden doorstaan: slagen, kou, honger, angst, nood, ziekte. Het is een helder en zuiver, maar dwingend verdriet: het doortrekt alle ogenblikken van de dag, laat geen ruimte voor andere gedachten en doet je verlangen te vluchten.” (Het respijt, p.160)

Homerus beschrijft de heimwee van Odysseus, als die door de nimf Kalipso tegen zijn zin (maar goed verzogd) wordt vastgehouden op haar eiland:

“Wel placht tegen zijn zin hij ’s nachts aan haar zijde te slapen
in de boogvormige grot, - onbegerig naar wie hem begeerde,
maar overdag, op een rots of andere plaats langs de zeekust,
zat hij, ten prooi aan verdriet,te wenen en zuchten te slaken,
uitkijkend langs de onmeetbare zee, zijn ogen vol tranen.” (Odyssee, boek V)

Ook de uiteindelijke thuiskomst van Levi, in zijn dorp waar het leven al die tijd zonder hem is doorgegaan en hem zodoende tot ‘buitenstaander’ gemaakt heeft, - vol van zijn doorstane avonturen waar niemand echt oor voor heeft - biedt een aantal overeenkomsten met de thuiskomst van Odysseus, al slaagt de laatste er wel in om de vrijers van zijn vrouw te verdrijven, terwijl Levi niet los komt van de spookbeelden van zijn recente verleden...

Zonder twijfel geeft Is dit een mens het meest wezenlijke en aangrijpende deel van het verhaal van Primo Levi, maar met Het respijt slaagt hij erin om aan dat verhaal nog een extra interculturele en intertekstuele laag toe te voegen. Wat dat betreft vormen de twee boeken dus wel degelijk een echt tweeluik, in de zin dat ze elkaar aanvullen en versterken.



* Noot: Uiteraard maakt het verhaal van Levi ook deel uit van de lange geschiedenis van het Joodse volk, waarin herhaaldelijk sprake is van vervolging, uitdrijving, deportaties en omzwervingen.