Cicero

Italiaanse reis

Johann Wolfgang von Goethe - Italiaanse reis

Ik heb er een hele kluif aan gehad, waarmee ik een volle maand zoet ben geweest: de Italiaanse reis van Goethe. Zijn ‘reisverslag’, in de ‘eerste integrale en geannoteerde Nederlandse uitgave’ van 1999, beslaat bijna 600 bladzijden tekst plus nog eens ruim 100 pagina’s ‘noten’...
Het boek is het verslag en de uitwerking van Goethes verblijf in Italië, van september 1786 tot april 1788. Hij wilde door kennis van de natuur en de kunst (vooral die uit de Oudheid) van Italië zijn vorming als kunstenaar vernieuwen en voltooien. Door zijn verblijf daar is hij een meer classicistisch schrijver geworden. Pas in 1817 verscheen zijn 'Italienische Reise', waarin hij zijn waarnemingen en belevenissen verwerkte. Het is daardoor méér dan een reisverslag; het is tegelijkertijd een ‘bildungsroman’, waarin de schrijver zijn geestelijke ontwikkeling beschrijft. Uiteindelijk komt de schrijver tot de conclusie dat hij geen talent heeft als beeldend kunstenaar, en dat hij zich daarom ‘beperken’ moet tot een carrière als schrijver en dichter.

Naast zijn studie van de (klassieke) kunst houdt Goethe zich op zijn reis bezig met natuurwetenschap. Zijn bestudering van gesteenten en zijn botanische onderzoekingen leveren uitgebreide en levendige beschrijvingen op. Uit zijn verslag reist het beeld op van een scherp waarnemer en analyticus, die alleen door zijn ‘idealistische’ wereldbeeld vastloopt in de ontwikkeling van een adequate evolutietheorie. Goethe noteert bijvoorbeeld het volgende probleem dat hem bezig houdt:
“Oog in oog met tal van nieuwe en hernieuwde scheppingen der natuur viel mij weer de oude gril te binnen, namelijk of ik onder deze plantenweelde niet de oerplant zou kunnen ontdekken. Een dergelijke plant moet er toch zijn! Hoe zou ik anders te weten komen dat deze of gene schepping een plant is, als ze niet alle volgens een bepaald patroon waren gevormd?”
In het nawoord bij de Nederlandse uitgave wordt dit dilemma als volgt beschreven:
“Goethe formuleert, ongewild, een kennistheoretische paradox. Zijn vraag heeft betrekking op de ‘idee’; tegelijkertijd hoopt hij deze idee, de natuurwet van de morfologie, ook ‘zintuiglijk’, in concrete vorm te kunnen waarnemen.”
Ondanks deze ‘paradox’ zijn de observaties van Goethe naar mijn mening een duidelijke voorafspiegeling van de natuurbeschrijvingen van Charles Darwin, op basis waarvan laatstgenoemde een halve eeuw later zijn evolutietheorie ontwikkelde.

Ook ten aanzien van de (schilder)kunst toont Goethe zich een scherp waarnemer die bovendien steeds naar verklaringen zoekt voor verschillen in uitingsvormen:
“Het is duidelijk dat de blik zich vormt naar de voorwerpen die deze van jongsaf ontwaart, en dus moet de Venetiaanse schilder alles in helderder en vrolijker tinten zien dan andere mensen. Wij die leven op nu eens met modder en drek besmeurde, dan weer stoffige, grauwe, het weerkaatste licht verduisterende grond en misschien zelfs in bedompte vertrekken, kunnen uit onszelf zo’n vrolijke blik niet ontwikkelen.”
Het hele verslag is doorspekt met dit soort observaties en bespiegelingen, die het boek daarmee ver uittillen boven het niveau van een simpel reisverslag. Als je daarbij dan nog bedenkt dat Goethe een uiterst heldere en afwisselende schrijfstijl hanteert, dan is het (mij) overduidelijk waarom de Italiaanse reis gerekend moet worden tot ‘de canon van de wereldliteratuur’.
Ik vind het een ‘monumentaal’ boek, en een sieraad voor mijn boekenkast! Goet hè?