Cicero

Jeugdherinneringen

Maxim Gorki - Jeugdherinneringen

Jeugdherinneringen is een autobiografische trilogie waarin de Russische schrijver Maxim Gorki (pseudoniem van Alekséj Maksimovítsj Pesjkov, 1868 – 1936) “zijn eerste twintig levensjaren heeft opgetekend als een spannend verhaal” (uitgeverstekst). Volgens de schrijver zelf is de strekking breder:

“… waarheid gaat boven mededogen, en bovendien ben ik niet het onderwerp van deze vertelling, maar die zwaar drukkende, bekrompen wereld vol angst waarin ik leven moest en waarin tot op de dag van vandaag de simpele Russische mens nog steeds verkeert!” (p.29)

Aan het eind van het eerste deel (Kinderjaren) haalt hij dit thema nogmaals aan als hoofdmotief van zijn vertelling:

“Terugdenkend aan die beestachtige gruwelijkheden van het ruwe Russische leven, vraag ik mijzelf af: is het zinvol hierover te spreken? En met hernieuwde zekerheid antwoord ik mijzelf: Ja!, het is zinvol; want deze moeilijk uitroeibare, laaghartige werkelijkheid bestaat tot op de dag van heden. Uit alle macht moeten wij zoeken naar de oorzaak, de kern van zulke immorele, mensonterende gedragingen, om die voor eens en altijd met wortel en tak uit te roeien, zodat de menselijke geest en onze samenleving daarvan worden bevrijd.” (p.261)

Maxim Gorki geldt als de grondlegger van het socialistisch realisme. In deze jeugdherinneringen spreekt een intens verlangen, zeg maar drang, om de menselijke gedragingen te doorgronden. Dit levert vele observaties op van schrijnende situaties, en harde oordelen over de mensen. Dat wil echter niet zeggen dat de toon negatief is. Gorki beschrijft ook positieve ontmoetingen en mensen, met onder meer een prachtig portret van zijn grootmoeder die een groot deel van zijn opvoeding op zich neemt als de vader (reeds op de eerste bladzijde van het boek) is overleden.

Gorki’s belevenissen en observaties zijn opgetekend in de heldere en vloeiende stijl waarop Russische schrijvers het patent schijnen te hebben. Heel kort samengevat is de trilogie als volgt te omschrijven:

“In Kinderjaren ervaren we door de ogen van het kind Aljosja het rauwe milieu van kleine ambachtslieden, waarin wreedheid en tederheid, heidens volksgeloof en christendom hand in hand gaan.

Onder de mensen laat vervolgens zien hoe de veertienjarige Aljosja na de dood van zijn moeder in zijn onderhoud voorziet. Hij beproeft zijn geluk als loopjongen in een schoenenwinkel, bordenwasser op een stoomschip op de Wolga en als leerling in een iconenatelier.

In Mijn universiteiten lezen we over Aljosja’s lotgevallen in Kazán. Als hij niet wordt toegelaten tot de universiteit brengt hij zijn tijd door temidden van havenarbeiders, klaplopers, hoeren en anarchisten. Het zijn deze verschoppelingen van de maatschappij die hem belangrijke levenslessen leren.” (uitgeverstekst)

Gorki’s karakteriseringen van mensen en situaties zijn vaak kort en beeldend, en doen mij sterk denken aan de wonderlijke vondsten van zijn illustere voorganger Gogol:

“Grootvader (…) kwam langzaam overeind, zijn gezicht in rimpels getrokken waardoor zijn neus scherp naar voren kwam en op griezelige wijze de vorm van een bijl had gekregen.” (p.108)

“Er zijn maar enkele voorbijgangers, en die bewegen zich op hun gemak voort, als kakkerlakken achter de haard.” (p.110)

“… de kleine grijsharige oom Pjotr en diens stomme neef Stjópa, met een strak, als uit metaal gegoten gezicht, dat grote gelijkenis vertoonde met een roodkoperen dienblad” (p.137)

“De hoekige gedaante van de nachtwacht lijkt op een hondenhok dat het erf heeft verlaten en zich over straat voortbeweegt, zonder doel, met de verongelijkte hond achter zich aan.” (p.372)

“Tot mijn geluk verhuisde de oude en sliep ze nu in de kinderkamer, omdat het kindermeisje opeens aan de drank was geraakt.” (p.465)

Literaire juweeltjes vind ik het, en een heel andere taal dan ik me bij de term “socialistisch realisme” voorstel… Deze Jeugdherinneringen geven weliswaar een realistisch en onverbloemd beeld van de tijd en omstandigheden waarin de schrijver is opgegroeid, maar de manier waarop dit beeld geschetst wordt is meeslepend, en van een hoog literair gehalte. Deze bijna 900 bladzijden dikke pil heb ik dan ook in recordtijd uitgelezen, en het boek hoort wat mij betreft tot de hoogtepunten van de Russische literatuur.