Cicero

Leven en lot

Leven en Lot - Vasili Grossman

Epische roman over het leven in de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog, gecentreerd rond de historische slag om Stalingrad.
“Een van de grote en indrukwekkende romans van de Russische twintigste-eeuwse literatuur. Het boek, dat de toestand in de concentratiekampen en oorlogsscenes als de slag van Stalingrad beschrijft, maar zich, net als Tolstojs Oorlog en vrede, ook richt op het leven van individuen, is geschreven in de jaren vijftig van de 20e eeuw. Voordat het kon worden gepubliceerd, werd het manuscript ervan in beslag genomen door de KGB. De autoriteiten waren doodsbenauwd voor de schok die de roman teweeg zou kunnen brengen: stalinisme en nationaal-socialisme werden door Grossman op één lijn gesteld. Lang na Grossmans dood dook er een tweede manuscript van het boek op dat naar het Westen werd gesmokkeld. Thans trekt het, zowel in het Westen als in Rusland zelf, een groot aantal lezers. Een fenomenale roman in de Russische klassieke traditie die bovendien uitstekend is vertaald.” (NBD/Biblion recensie)

Leven en lot wordt algemeen beschouwd als de 20^ste eeuwse versie van Oorlog en vrede. In haar nawoord bij de Nederlandse uitgave (2008) somt vertaalster Froukje Slofstra een aantal frappante overeenkomsten op:

“Er is een reeks evidente parallellen aan te wijzen tussen Leven en lot en Oorlog en vrede, te beginnen bij de titel. Wat voor Tolstoj de mythische slag bij Borodino was, is voor Grossman de niet minder mythische slag om Stalingrad. Zoals bij Tolstoj de Bolkonski’s en de Rostovs centraal staan, zo ordent Grossman zijn overweldigende hoeveelheid personages en verhalen rond de families Sjaposjnikov en Strum. Waar Tolstoj historische figuren als Napoleon en generaal Koetoezov laat optreden, voert Grossman niet alleen beroemde Russische generaals op – die hij in veel gevallen als oorlogscorrespondent had ontmoet -, maar ook Eichmann en Stalin. Net als Tolstoj wisselt Grossman episodes aan het front en in de achterhoede af met scenes uit het burgerleven, die zich bij hem afspelen in een elektriciteitscentrale, in de Kalmukse steppe, in een werkkamp in Siberië, in een laboratorium, in een wagon op weg naar de gaskamers en in huiskamers en keukens in Kazan, Koejbysjev en Moskou. En ook bij Grossman vindt de lezer de geschiedfilosofische overpeinzingen waar Tolstoj zich aan overgaf, zij het dat ze hier beknopter en eerder ontgoocheld dan hooggestemd zijn.” (Nawoord bij Leven en lot, p.948)

Bij al die overeenkomsten is Leven en lot nog geen 20^ste eeuwse kopie van Oorlog en vrede:

“Leven en lot is een veel zwartere roman dan Oorlog en vrede: de meeste personages blijken niet opgewassen tegen de onpersoonlijke krachten van de geschiedenis, de staatsterreur en de oorlog – ‘het lot’. Grossman beschrijft met scherp psychologisch inzicht hoe mensen bezwijken onder de druk van de staat, hoe ze elkaar bedoeld en onbedoeld verraden en vervolgens anderen meeslepen in hun val. Hij maakt gebruik van de ruimte die een groot epos biedt tot nuancering en het eindeloos vervlechten van verhaallijnen, om de subtiele schakeringen te onderzoeken van moed en lafheid, kleinzieligheid en grootmoedigheid, vaak binnen een en dezelfde persoon.” (Nawoord bij Leven en lot, p.950)

Daarnaast wijst Slofstra op de vele autobiografische elementen die Grossman in zijn roman vervlecht, die het verhaal een authentiek en eigen sfeer verlenen:

“Grossman kon het zich veroorloven nadrukkelijk de aandacht te vestigen op zijn negentiende-eeuwse voorbeeld, omdat …  (Leven en lot) … een uiterst persoonlijk boek is. Niet alleen in de zin dat veel romanpersonages en situaties gebaseerd zijn op personen en gebeurtenissen uit Grossmans leven, maar ook omdat de toon en de geest van het boek volstrekt eigen en twintigste-eeuws zijn.” (Nawoord bij Leven en lot, p.948-49) De vertaalster geeft een aantal frappante voorbeelden van die verwevenheid, maar het voert hier te ver om die hier aan te halen.

Veel citaten gebruik ik in bovenstaande ‘analyse’ van Leven en lot, vooral met het idee dat ik hiermee op de meest economische manier de hoofdzaken betreffende deze roman kan weergeven. Het is een uiterst gecompliceerde roman, die zich – in ieder geval na eerste lezing – nauwelijks laat samenvatten. Alleen al de talloze personages, die naar Russische traditie de ene keer met hun achternaam, dan weer bij hun vadersnaam of in andere varianten worden aangeduid, zijn vaak nauwelijks te identificeren als ze na verloop van tijd weer optreden in een nieuwe episode van hun lotgevallen. De achterin het boek opgenomen lijst van personen biedt weinig uitkomst bij de identificatie, simpelweg omdat die te lang is, en het zoekwerk daarin weer vreselijk afleidt van het verhaal zelf. Daardoor raak je de draad van het verhaal nog meer kwijt… Doorbijten en geconcentreerd blijven lezen is de enige remedie.

Maar deze roman is alle moeite meer dan waard. Een breed-uitwaaierend epos waarin spannende passages worden afgewisseld met lyrische beschrijvingen, met filosofische overpeinzingen (over ‘vriendschap’, het ‘goede’, ‘antisemitisme’, het wezen van het nationaalsocialisme en de totalitaire staatsinrichting), met beklemmende getuigenissen, schokkende gebeurtenissen en poëtische uitdrukkingen. Als de politieke gevangene Krymov in de vroege ochtend wordt weggevoerd van het front, luidt de wrange beschrijving:

“Op dat moment kwam in de steppe een roodbruine zon op, een bevroren, vuile biet, waar kluiten aarde en klei aan kleefden.” (p.631)

Ik ben er nog niet uit of Leven en lot zich stilistisch kan meten met Oorlog en vrede, maar zeker is wel dat het een magistrale roman is die je in één adem zou willen uitlezen, als je tenminste zoveel adem had… Als illustratie daarvan kopieer ik de eerste alinea van het boek. Wedden dat je wilt doorlezen?

“Er hing een lage mist. De hoogspanningsleidingen langs de weg weerkaatsten het licht van de koplampen. Het had niet geregend, maar de grond was vochtig in de vroegte en het stopsein wierp een wazige roodachtige vlek op het natte asfalt. De adem van het kamp was tot kilometers in de omtrek voelbaar. Alle elektriciteitsdraden, wegen en spoorwegen voerden in een steeds dichter wordend net naar hetzelfde punt. Het was een ruimte vol rechte lijnen, een ruimte van rechthoeken en parallellogrammen die de aarde, de herfstige hemel en de mist doorkliefden. In de verte klonk gedempt het langgerekte geloei van sirenes.”