Cicero

Mijn komedie Hel

Mijn komedie: Hel – Dante Alighieri

Zwervend door Italië en op zoek naar eeuwige roem vond Dante Alighieri (1265-1321) stof voor een gedicht dat voor hem ‘heilig’ was en dat anderen al spoedig ‘goddelijk’ noemden. In gezang XXI van Hel spreekt hij uitdrukkelijk van ‘Mijn komedie’. Die benaming is treffend: Dante is auctor en actor, hij is de hoofdpersoon in zijn eigen verhaal.

In zijn Komedie neemt Dante de lezer mee op een tocht door contreien die zich uitstrekken voorbij het leven en de werkelijkheid. Het verhaal van zijn reis speelt in de Paasweek van het jaar 1300 en de eerste etappe die hij aflegt voert de diepte van de aarde in, door de hel, een oord van angst en afgrijzen. De verschrikkingen zijn er talrijk en ondraaglijk. Toch is het gedicht Hel meer dan een opsomming van straffen. Het is een woud van beelden die het menselijk kwaad onvergetelijk oproepen en bezweren.

De door Jacques Janssen gepresenteerde prozavertaling van Hel is helder en direct. Ze volgt het tempo dat zo kenmerkend is voor Dantes tocht en vraagt erom te worden voorgedragen. In een doorwrocht en toegankelijk notenapparaat vindt de lezer de nodige uitleg. Naast de politieke en sociale omstandigheden en de vele mythologische verwijzingen komen ook de iconografie en geografie uitvoerig aan de orde. Met name Hel is door de eeuwen heen een inspiratiebron geweest voor talloze kunstenaars. En, zoals het Italiaanse land Dantes Komedie illustreert, zo is zijn dichtwerk zelf een goede gids door Italië. (Uitgeverstekst) 

Wat mij vooral bevalt aan deze prachtige uitgave (uitgeverij SUN Nijmegen, 1999) zijn met name de volgende drie aspecten:

• De vlot en soepel lopende (proza-) vertaling, die alle recht doet aan het tempo en de dynamiek van de vertelling. Dat het verhaal zo fris en levendig aandoet is mede te danken aan deze (soms nogal ‘vrije’) vertaling;
• Het uitgebreide en zeer verhelderende notenapparaat, dat zo ongeveer geïntegreerd in de tekst is opgenomen, en waarvoor je dus niet hoeft te bladeren in het boek. Bovendien zijn de noten erg leuk en leesbaar (een kunst op zich), en voegen ze daarmee een extra laag toe aan het verhaal.
• De in het boek opgenomen illustraties. Deze zijn zeer divers (qua kunstenaars, bron en tijd), en ‘verluchtigen’ de tekst op een leuke en afwisselende wijze. De hele opmaak/uitvoering van het boek is trouwens een feest voor het oog!

Eén voorbeeld geef ik van de vlotte vertaalstijl van Jacques Janssen, met daarna dezelfde passage in een ‘klassiekere’ Nederlandse vertaling die ongeveer tegelijkertijd uitgekomen is:

            ‘We moeten onze afdaling onderbreken om onze / zintuigen te laten wennen aan die onaangename damp, / zodat we daar geen last meer van hebben.’ / Dat zei mijn meester en ik zei: ’Laten we intussen / iets anders doen zodat we geen tijd verliezen.’ / En hij zei: ‘Kijk eens aan, dat dacht ik ook al.’ (Vertaling Jacques Janssen)

Ike Cialona en Peter Verstegen vertalen deze strofen als volgt:

            ‘Opdat ons reukvermogen wordt gespaard, / Doen wij er beter aan hier te pauzeren, / Totdat de lucht ons minder sterk bezwaart,’ / Zei hij. ‘Ik zou meer van u willen leren, / Nu onze tijd verloren dreigt te gaan,’ / Verzocht ik hem. ‘Ik zal je instrueren, (… ect)

Bij de tweede vertaling zijn rijm en metrum behouden, waardoor die dichter bij het origineel blijft. Het voordeel van Janssens vertaling is echter dat die in vlotter, natuurlijker aandoend Nederlands is omgezet, en dat – mede daardoor – de ‘vaart’ in het verhaal behouden blijft. Deze vertaling leest als de spreekwoordelijke trein… Daarbij speelt natuurlijk ook mee dat Dante zijn hel bevolkt met allerlei bekende mensen uit zijn tijd, en zijn Komedie – naast het tijdloze, religieuze karakter – daarmee ook de spanning meegeeft van een persoonlijke ‘afrekening’ (die middels het befaamde notenapparaat ook voor de moderne lezer begrijpelijk wordt gemaakt). 

Over deze uitgave van Dantes Hel is uiteraard nog veel meer te zeggen. Leuk is bijvoorbeeld het feit dat bovengenoemde vertalingen beide uitkwamen rond het jaar 2000, dat is 700 jaar na de tijd waarin het verhaal gesitueerd is. En dat het jaar 2000 zelfs in Nederland (zij het bescheiden) gevierd is als Dante-jaar. De Katholieke Radio Omroep (KRO) verzorgde in dat jaar een acht uur durende radio-uitzending waarin de complete vertaling van Jacques Janssens van dit eerste deel van Dantes Goddelijke Komedie is voorgedragen en becommentarieerd. De opnamen daarvan heb ik indertijd op cassette aangeschaft. Die heb ik nu, min of meer gelijk opgaand met het lezen, ook weer beluisterd, waardoor ik het geheel als een soort ‘totaalproject’ heb herbeleefd.

Helaas is er van Jacques Janssen nooit een vertaling verschenen van het tweede en derde deel van deze goddelijke trilogie, zodat ik voor de Louteringsberg en het Paradijs zal moeten overstappen op de vertaling van de Goddelijke Komedie door Ike Cialona en Peter Verstegen.