Cicero

Moby Dick

Moby Dick – Herman Melville

“Call me Ishmael.” Zo luidt de intrigerende openingszin van de roman. De ‘verteller’ is hier aan het woord en legt uit waarom hij naar zee gaat, en meer specifiek: op walvisvaart. De naam Ishmael verwijst ogenschijnlijk naar de Bijbel. Parallel aan de gelijknamige Bijbelse figuur is ook ‘onze’ Ishmael een ‘onecht’ kind en min of meer ‘ontheemd’ in de samenleving. In plaats van naar de woestijn wordt onze Ishmael ‘verbannen’ naar zee, maar dat is natuurlijk precies hetzelfde. Daarmee plaatst Melville zijn verhaal vanaf de eerst zin expliciet in een bijbels perspectief.

Lange tijd is Ishmael zowel verteller als hoofdpersoon. Maar dan verdwijnt hij geleidelijk aan naar de achtergrond, en neemt een ‘alwetende’, onpersoonlijke verteller het verhaal over. Dat wordt daarmee ook gelijk veel losser van structuur, met talloze uitweidingen over allerlei zaken die betrekking hebben op de walvis en de walvisvaart. Tussen deze quasiwetenschappelijke uitstapjes door gaat de reis om de wereld inmiddels verder, waarbij alle bekende ‘visgronden’ worden aangedaan.

Pas relatief laat in het verhaal komt kapitein Achab echt in beeld. Tot die tijd is de kapitein – ook voor de bemanning – verborgen gebleven in zijn hut. Vanaf zijn moment van verschijnen neemt hij echter steeds dwingender het roer in handen, en verandert de tocht van een ‘normale’ walvisvaart in een wilde jacht op de reusachtige witte potvis, Moby Dick.

Ook Achab ontleent zijn naam aan de Bijbel:

“O nee, (…) hij is Achab, jongen, en Achab was ooit, zoals ge weet, een gekroonde koning!’ ‘En een hele slechte. Toen de verdorven koning was verslagen, likten toen de honden zijn bloed niet op?’

Zo wordt Achab nog voor zijn daadwerkelijke verschijning geïntroduceerd, met direct ook een eerste vooruitwijzing naar zijn noodlottige bestemming. Het verhaal is doorspekt van dit soort ‘voortekenen’. Die verlenen een soort latente dramatische spanning aan het verhaal. Veel van die profetieën zijn min of meer vrijelijk ontleend aan Shakespeare, wat het (voor mij) extra leuk maakt omdat de roman daarmee heel bewust in een ‘literaire traditie’ geplaatst wordt. Intertekstualiteit, zoals dat heet. Daarmee krijgt de lezer extra informatie, buiten de directe tekst om, en kan hij zo een kennisvoorsprong opbouwen ten opzichte van de direct betrokkenen, de romanpersonages.

Bijna achteloos strooit Melville dit soort verwijzingen in zijn tekst. De toon is los, het taalgebruik ‘plastisch’, en het register van vertelstijlen breed, waarbij de schrijver zelf vaak duidelijk ‘aanwezig’ is. Even los en ‘natuurlijk’ wordt bij bepaalde passages bijvoorbeeld overgeschakeld op een soort toneelteksten. Alsof het verhaal ‘zichzelf heeft geschreven’ (een opmerking van de auteur zelf, overigens…). Dat brede scala aan stijlen en taalexperimenten doet (mij) denken aan Ulysses van James Joyce. Sterker nog, voor mij staan deze twee romans (Ulysses en Moby Dick) op gelijke hoogte.

In de Epiloog keert Ismael nog een keer expliciet terug om het verhaal af te ronden, wederom onder expliciete verwijzing naar de Bijbelse geschiedenis: “En ik ben als enige ontkomen om u te zeggen wat er gebeurd is.” (Bijbelboek Job)

Over dit boek valt nog veel meer te zeggen. In de kantlijn van mijn exemplaar stonden al talloze ‘bookmarks’ van memorabele passages, maar bij deze tweede lezing zijn die nog meer dan verdubbeld. Voor mij is Moby Dick een van de absolute hoogtepunten uit de wereldliteratuur!

...