Cicero

Oorlog en terpentijn

Oorlog en terpentijn - Stefan Hertmans

Op de omslag  van mijn uitgave van het boek staan maar liefst twaalf juichende (deel-) recensies en drie literaire prijzen vermeld. Je moet dan wel heel sterk in je schoenen staan om kritiek op deze roman te durven leveren.

“Vlak voor zijn dood in de jaren tachtig van de vorige eeuw gaf de grootvader van Stefan Hertmans zijn kleinzoon een paar volgeschreven oude cahiers. Door de verhalen uit zijn jeugd vermoedde Hertmans dat de inhoud wel eens onthutsend kon zijn. Jarenlang durfde hij de schriften niet te openen. Tot hij het wél deed, en onvermoede geheimen vond. Het leven van zijn grootvader bleek getekend door armoedige kinderjaren in het Gent van voor 1900, door gruwelijke ervaringen als frontsoldaat in de Eerste Wereldoorlog en door een jonggestorven grote liefde.
Hij sublimeerde zijn verdriet in de stilte van de schilderkunst. In een poging dat leven te doorgronden schreef Hertmans zijn herinneringen aan zijn grootvader op. Hij citeert uit diens dagboeken en kijkt naar diens schilderijen om uiteindelijk de ware toedracht te ontsluieren.”

(uitgeverstekst, met weglating mijnerzijds van de superlatieven over schrijver en boek)

De roman is opgebouwd uit 3 delen, waarin achtereenvolgens de jeugd, de oorlog en de periode na de oorlog beschreven wordt. Deel 1 en 3 zijn doorweven met persoonlijke commentaren van de schrijver; deel 2 is een transcriptie van de op schrift gestelde oorlogsmemoires van de grootvader, zonder verder commentaar. Dat is op zich een veelbelovende opzet, die alle ruimte biedt om zowel de zoektocht van de schrijver naar - als de authentieke ervaringen van de grootvader/hoofdpersoon te beschrijven. Voor een deel werkt dat ook wel, maar er zijn een paar fundamentele zaken waardoor de roman op zijn zachtst gezegd niet overtuigt:

• De intentie van de schrijver om een boek uit te geven over een oorlog van honderd jaar geleden, waarover bovendien reeds talloze boeken zijn gepubliceerd. Hertmans wekt sterk de indruk mee te willen liften op de hype rond het ‘eeuwfeest’ van deze Grote Oorlog. Ik citeer: “Maar de jaren gleden voorbij, en de dagen naderden waarin er, omwille van de onvermijdelijke honderdjarige herdenking van het rampjaar 1914, een stortvloed aan boeken zou gaan verschijnen die aan de schier onoverzichtelijke berg reeds bestaand historisch materiaal nog een dam van boeken zou toevoegen” (…) Terwijl hij zelf ook nog een verhaal heeft, “een verhaal dat, als ik er geen spoed achter zette, zou verschijnen op het ogenblik dat de lezer zich geeuwend zou afkeren van weer een boek over die vervloekte Groote Oorlog.” (p.20-21)
• Oorlog en terpentijn draait  inderdaad grotendeels om het ooggetuige-verslag van de grootvader van deze oorlog, en van de beschrijving van diens aandeel daarin. Nu wil ik niets afdoen aan de belevenissen van de man, maar ooggetuige-verslagen leveren nog geen literatuur op. Op mij komt het allemaal wat dik aangezet over, met continu overvliegende uiteengereten paardenlijven en soldatenhoofden waar de hersens uitspatten. Het is allemaal teveel, en dat gaat ten koste van het effect. Vijfentachtig jaar eerder verscheen de roman Van het westelijk front geen nieuws van de Duitse schrijver EM Remarque, waarin dit alles veel aangrijpender beschreven is, juist (ook) doordat de schrijver een zekere afstand tot zijn onderwerp houdt. Bijna een eeuw later lijkt het tweede deel van Oorlog en terpentijn een slechte imitatie van genoemde roman. Helemaal als Hertmans na beschrijving van weer een aantal gruwelen als uitsmijter een krantenkop citeert: “Il ne passe toujours rien au front belge”, bijna letterlijk de titel van Remarque’s roman. En nogmaals, die roman werd in 1929 gepubliceerd, als een van de eerste en nog altijd meest indrukwekkende verhalen over die Grote Oorlog.
• Stilistisch rammelt er ook het een en ander aan Oorlog en terpentijn. Op roman-niveau, waar Hertmans de ene keer doet voorkomen alsof hij de memoires van zijn grootvader pas heel recentelijk voor het eerst opent en leest, terwijl hij op andere momenten heel precies lijkt te weten wat er in het hoofd van de oude man omgaat op het moment dat die zijn tekst schrijft. Ook op microniveau komen we dit soort stijlfouten tegen. Als hij een begraafplaats bezoekt lezen we: “Bij de ingang van het kerkhof hangt de vlag slap als een dode vogel”.  Maar tegelijkertijd “loop ik met de handen in de zakken verder, gebogen tegen de wind in”. (p.291-92) Dit soort slordigheden ben ik vaker tegengekomen.
• Irritant vind ik dat Hertmans hedendaagse uitleg geeft bij oude situaties. Dat er bijvoorbeeld nog geen medicijnen bestonden tegen bepaalde aandoeningen… Of als de hoofdpersoon in 1929 een stuk grond koopt op een oude vuilnisbelt om daar zijn huis op te bouwen: “Bodemsanering kwam nog niet in het hoofd van de mensen op.” (p.279) Dat weten we, meneer Hertmans, en bovendien is dat op deze plek een totaal irrelevante opmerking! Als hij wat later de kleding van zijn grootvader beschrijft, moet daar ook nog eens verteld worden hoe een man van veertig tegenwoordig gekleed gaat: “een modale man van veertig ziet er tegenwoordig volslagen anders uit: T-shirt, gymschoenen, eventueel een petje…” (p.284). Alsof  de lezer debiel is, en niet weet dat de mensen er een eeuw geleden anders bij liepen (en zich anders gedroegen) dan tegenwoordig. Alles moet worden uitgelegd, doodvermoeiend! In de roman bezondigt Hertmans zich vaak aan dit soort betweterigheid, en dat doet het verhaal bepaald geen goed.
• Ook persoonlijke frustraties sluipen het verhaal binnen: Als hij door het Vlaamse land rijdt heeft hij last van “een ongeduldige gek die met de koplampen gaat flikkeren omdat ik me aan de snelheidsbeperking wil houden”. Zo’n opmerking verwacht je eerder in een Twitter-bericht of zo, en zelfs daar zou die niemand boeien. Laat staan in een roman…

 De stijlfouten beschouw ik als voortkomend uit de schijnbare haast waarmee de roman geschreven is, met het oog op publicatie bij de oorlogsherdenkingen in 2014. Tijd voor zorgvuldige redactie is er blijkbaar niet geweest. Maar ook de beschrijving van de oorlogservaringen (deel 2) had volgens mij de toets van zelfkritiek niet mogen doorstaan. Die zijn al veel eerder en veel beter beschreven. Als dit authentieke memoires zijn van een man die de oorlog doorstaan heeft, dan kunnen we bewondering hebben voor zijn daden, en medeleven met zijn lot, maar daarmee wordt zijn tekst nog geen literatuur. Het doet een beetje denken aan de vele gedichten die er in diezelfde oorlog geschreven zijn, die waarschijnlijk allemaal even integer zijn, maar waarvan het merendeel literair niets voorstelt.

 Nu lijkt het erop dat ik Oorlog en terpentijn een vreselijk slecht boek vind. Dat is slechts ten dele waar. Ik heb er hele mooie zinnen en passages in gelezen, en ik doorzie ook de potentie van het materiaal en de opzet van de roman. Daarom is het jammer dat de schrijver niet het geduld heeft gehad om zijn werk te laten rijpen, en dit product te beschouwen als een eerste versie. Hij had moeten inzien dat de drang tot publiceren een product is van de huidige, jachtige consumptiemaatschappij, precies zoals de ‘gek’ die met zijn koplampen gaat flikkeren omdat hij vindt dat het allemaal niet snel genoeg gaat. In vroeger tijden nam een auteur nog wel eens de tijd om een roman in zijn geheel te herschrijven. Ook schrijvers moeten zich aan snelheidsbeperkingen houden…