Cicero

Op zoek naar de verloren tijd 3

De kant van Guermantes

Dit is het derde boek van de cyclus Op zoek naar de verloren tijd. Zoals steeds is de overgang van het ene boek (of deel) naar het volgende nogal abrupt. Er wordt een totaal nieuwe situatie of leefomgeving getekend, en vaak is er ook sprake van een ‘tijdsbreuk’, waardoor het verhaal niet helemaal aansluit bij het voorgaande. Boek 3 begint zo:

“Het ochtendlijk vogelgekwetter klonk Francoise saai in de oren; van ieder geluid van de ‘meiden’ schrok ze op; gestoord door hun voetstappen, vroeg ze zich af wat ze uitvoerden; wij waren namelijk verhuisd.”

Enige tijd na zijn verblijf in Balbec verhuist het gezin naar een luxueus appartement dat deel uitmaakt van het grote ‘hôtel’ dat de familie Guermantes in Parijs bezit en daadwerkelijk ook enkele maanden per jaar bewoont. In dit deel worden met name de pogingen beschreven die de verteller Marcel (al dan niet actief) onderneemt om toegang tot het adellijk-mondaine milieu van de Guermantes te krijgen. We zien hem van lieverlee ‘opklimmen’, in eerste instantie via de salon van Mme de Villeparisis, met wie hij via zijn grootmoeder al heeft kennis gemaakt in de badplaats Balbec. In zijn pogingen om in het milieu van de Guermantes te worden toegelaten besteedt Marcel ook veel tijd en aandacht aan een andere ‘kennis’ uit zijn tijd in Balbec, en vereert hij deze officier Saint-Loupe (een neef van de hertogin van Guermantes) met een langdurig bezoek in diens legerplaats Doncieres. Beide episodes worden in dit deel uitvoerig beschreven.

Het gevolg van al deze inspanningen is dat Marcel in deze levensfase geleidelijk aan toegang krijgt tot de mondaine wereld, en dat hij daarin als graag geziene gast wordt opgenomen. Uiteindelijk vallen de leden uit dit hoge milieu natuurlijk (en feitelijk al zeer snel) van het voetstuk waarop zij door de verteller in al hun aanvankelijke onbereikbaarheid geplaatst waren, en dalen zij af tot het niveau van de gewone mensen, met hun al te gewone kletspraat en onhebbelijkheden. In eerste instantie denkt de verteller nog dat alle briljante conversatie wordt uitgesteld totdat hijzelf, als buitenstaander, vertrokken zou zijn:

“Was het werkelijk voor zulke diners als dit dat al die personen toilet maakten en geen burgerdame tot hun zo exclusieve salons lieten doordringen? Om een diner als dit? Hetzelfde, ook bij afwezigheid van mijn persoon? Het vermoeden besloop me heel even, maar het was te absurd. Het gewone nuchtere verstand zei me dat ik het kon uitsluiten. En bovendien, had ik het toegelaten, wat zou er zijn overgebleven van de naam Guermantes (…)?”

Ondanks deze desillusie omtrent het intellectuele niveau van de ‘beau monde’ blijft de verteller ingaan op de (eervolle) uitnodigingen voor de grote zowel als de meer intieme bijeenkomsten in dit hoge milieu. De mondaine gesprekken blijven hem ondanks alles boeien, als materiaal voor zijn literaire ‘werk in wording’: “dit zijn rituelen van een wereld die zonder deze niet zou bestaan, die met de maatschappelijke werkelijkheid al sinds lang niets meer te maken heeft, die uitsluitend de loze beroemdheid vertroetelt die haar in haar nadagen op de been houdt.” (Kruithof, Gezicht op Proust, p.52)  

De handeling in De kant van Guermantesis opgebouwd uit verschillende verhaallijnen, waarvan de bovengenoemde ‘episodes’ deel uitmaken. Ze zijn verspreid over twee delen, waarvan het laatste nog eens in twee hoofdstukken is verdeeld. Die laatste ‘indeling’ (in hoofdstukken) lijkt vrij willekeurig aangebracht, en van weinig inhoudelijke betekenis voor de inhoud. De indeling in twee delen oogt zinvoller. Het eerste deel eindigt namelijk met de beschrijving van de snelle fysieke aftakeling en uiteindelijk de dood van Marcels grootmoeder. Daarmee wordt een belangrijke episode in het leven van de verteller afgesloten.

Wat ook in dit ‘boek’ opvalt is de humor, de ironie waarmee Proust zijn verhaal regelmatig doorspekt, en waarmee hij de toon van zijn verhaal op gezette tijden ‘verluchtigt’. Tegelijkertijd weet hij in voorkomende gevallen ook een behoorlijke spanning op te bouwen, zoals bij de ‘ontvangst’ van de verteller bij de invloedrijke baron de Charlus, die er alles aan doet om Marcel zowel te kleineren als te verleiden. Als die daar eindelijk aan weet te ontsnappen, wordt de spanning in het verhaal gelijk radicaal doorbroken door een potsierlijke brief in quasi hoogdravende stijl die hij bij thuiskomst aantreft. Het zijn juist (ook) dit soort onverwachte nuances die de stijl van Proust mede bepalen. Je zou het niet verwachten, gezien de faam die de schrijver geniet om zijn moeilijke en langdradige stijl, maar het overkomt me regelmatig dat ik een glimlach of zelfs enig gegniffel niet kan onderdrukken tijdens het lezen.