Cicero

Op zoek naar de verloren tijd 7

De tijd hervonden – Marcel Proust

“De voortvluchtige is het donkerste deel van de cyclus”, schrijft ook Maarten van Buuren in zijn exposé De essentie van Proust (p.135). En hij specificeert dat als volgt: “Alles waaraan Marcel geloof hechtte, blijkt op niets te berusten. (…) Op zoek naar de verloren tijd lijkt te eindigen met de ontluistering van de idealen die Marcel tijdens zijn jeugd heeft nagestreefd en die allemaal op bedrog blijken te berusten. Prousts bildungsroman lijkt als zoveel romans van dit genre te besluiten met de overgang naar volwassenheid ten koste van het verlies van de jeugdillusies. Toch is dat niet het geval. De desillusies en de-kristallisaties in Albertine disparu vormen de opmaat naar het werkelijke eindpunt van Marcels leerproces, de verlossing door de kunst.” (Maarten van Buuren, De essentie van Proust, p.135-37)

“De hervonden Tijd bestaat uit twee delen waarvan het eerste de conclusie had moeten vormen van Sodom en Gomorra. Dat verklaart het motief van de homoseksualiteit, het bezoek van Marcel aan een mannenbordeel en de invoeging van deze scenes in een oorlogssituatie waarin vliegtuigen aanvallen uitvoeren op Parijs en bommen laten vallen op de wijk waar het bordeel staat. Proust had de cyclus van Sodom en Gomorra willen besluiten met deze toespeling op de uitroeiing van de homoseksuelen en de vernietiging van de Bijbelse steden door vuur en fosfor dat uit de hemel neerdaalt. Het eerste deel van De hervonden Tijd staat dan ook in het teken van de apocalyps. Proust gaat verder met het verhaal van de afdaling in de hel waarmee hij de Albertine-cyclus had besloten en dat toespelingen bevat op de overtocht van de Styx naar het dodenrijk.” (Van Buuren, p.140-41)

Terzijde: mij doet dit ‘apocalyptische’ oorlogstafereel in Parijs, inclusief de wandeling van de verteller met de baron de Charlus, en aansluitend zijn ervaringen in het mannenbordeel, sterk denken aan de ‘bordeelscene’ in Ulysses van tijdgenoot James Joyce (Episode 15, ook bekend als “Circe – het bordeel”). Eenzelfde situering (een duistere wijk van Dublin), een vergelijkbare ‘unheimische’ en hallucinatoire sfeer, waarin de hoofdpersonen van de scene (respectievelijk Bloom en Charlus) ‘slachtoffer’ zijn in sadomasochistische taferelen.

Na dit eerste deel beslaat de eigenlijke Hervonden Tijd niet meer dan 200 pagina’s. Het speelt zich af geruime tijd na de Eerste Wereldoorlog, wanneer precies blijft onvermeld in het ‘diffuse tijdsperspectief’ van Proust. Centraal staat in dit slot van de roman een ontvangst (matinée) bij de prinses van Germantes, “waar de verteller zijn tweede ‘debuut’ maakt in de mondaine wereld die zijn verhaalstof zal worden, en waar hij eensklaps de inspiratie tot zijn levenswerk vindt.” (Kruithof, Gezicht op Proust, p.91)

Het thema van dit deel is de vernietigende werking van de tijd. Als de verteller de zaal binnenkomt krijgt hij in eerste instantie de indruk op een gemaskerd bal te zijn aangeland, en hij ontdekt pas geleidelijk aan dat die indruk veroorzaakt wordt door het feit dat de Tijd deze ‘society-grootheden’ dusdanig heeft ‘vergrijsd’ dat die na zijn lange afwezigheid voor Marcel nauwelijks meer te herkennen zijn. Ook de ‘coherentie’, en de daarmee gepaard gaande continuïteit van de Haute Society is verdwenen. De prinses van Guermantes die als gastvrouw optreedt, is bijvoorbeeld al geruime tijd niet meer de bewonderde vrouw van weleer: de prins, geruïneerd door de Duitse nederlaag, is na de dood van zijn echtgenote hertrouwd met de vroegere mevrouw Verdurin en haar banksaldo. Bovendien zijn er op deze ontvangst talloze lieden aanwezig die in vroeger dagen nooit tot dit milieu zouden zijn toegelaten. Als vertegenwoordigers vanuit de (rijke) burgerij, de kunsten en de wetenschap vormen zij ‘de nieuwe adel’.

Een tweede hoofdmotief in dit deel is natuurlijk de definitieve stap die de verteller zet naar het schrijverschap. Bij aankomst bij het paleis van de Guermantes verstapt hij zich op het ongelijke plaveisel van de binnenplaats, “en wordt letterlijk op staande voet op het lumineuze idee voor zijn boek gebracht. Het is een doorslaggevende ervaring, die hem lang bezig zal houden: Proust trekt er zo’n vijftig bladzijden voor uit, terwijl Marcel in de bibliotheek van de Guermantes zit te wachten; er is een concert gaande dat hij niet met zijn binnenkomst mag verstoren, en dat komt hem goed uit, want uit zijn overwegingen rijst een al bijna volgroeide poëtica in hem op. De ‘onvrijwillige herinnering’ ontpopt zich hier als drijvende en scheppende kracht achter het verhaal, ofschoon in het verhaal gevonden.” (Kruithof, p.92)

De verteller besluit dan ook om zich definitief uit het openbare leven terug te trekken, en zich vanaf nu alleen nog maar te wijden aan het schrijven van zijn ‘kunstwerk’, de roman die wij op dit moment zo ongeveer uitgelezen hebben…

Uiteraard doe ik Op zoek naar de verloren tijd nauwelijks recht met bovenstaande (en eerdere) beschouwingen. Er is ontiegelijk veel meer te zeggen over deze ‘uitwaaierende’, en in wezen onvoltooide romancyclus. Dat ga ik niet doen. Daarvoor bestaat al een bibliotheek vol geschriften van mensen die ervoor gestudeerd hebben. Uit twee daarvan, Jacques Kruithof en Maarten van Buuren, heb ik ruimschoots geciteerd. Zo ook uit het (vertaalde) werk zelf, al heb ik constant de neiging moeten onderdrukken om dat nog veel meer te doen. In mijn eigen uitgave van de roman heb ik de mooiste passages aangestreept, zodat ik die vrij gemakkelijk nog eens kan opzoeken en herlezen. Want voor mij is het bovenal de ‘taal van Proust’, zijn manier om dingen te beschrijven, van het eenvoudigste voorwerp tot de meest ingewikkelde gevoelens en gedachten, die deze roman zo buitengewoon waardevol maken. Om geheel in stijl nog maar eens met een (laatste) citaat te eindigen:

“De proustiaanse beschrijving is minder een beschrijving van het beschouwde voorwerp dan een verhaal en een analyse van de waarnemende activiteit van het beschouwende personage, van zijn indrukken, opeenvolgende ontdekkingen, verandering van afstand en invalshoek, vergissingen en verbeteringen, geestdrift en teleurstellingen.” (Gérard Genette, geciteerd door Kruithof, p.90)