Cicero

Petersburg

Andrej Bely, Petersburg (1922)

Gelijktijdig aan het uitschrijven van mijn reisverslag Sint-Petersburg lees ik de roman van Andrej Bely, Petersburg, uit 1922, en ben verrast hoezeer zijn beschrijvingen van de stad aansluiten bij mijn eigen indrukken. In deze roman vormt Sint-Petersburg niet alleen het decor bij de lotgevallen van de beschreven personages, de stad is ook nadrukkelijk onderwerp in het verhaal:

“Er is een oneindigheid van voortsnellende boulevards, samen met een oneindigheid van voortsnellende en elkaar snijdende schaduwen. Heel Petersburg is de oneindigheid van een tot de n’de macht verheven boulevard.” (Andrej Bely, Petersburg, 1922, p.22)

De schrijver kent de stad expliciet het vermogen toe om haar bewoners ‘in de schaduw te stellen’:

“De Petersburgse straten bezitten een eigenschap die niet de geringste twijfel toelaat: zij veranderen de voorbijgangers in schaduwen.” (Andrej Bely, Petersburg, 1922, p.31)

Ik zet wat bronnen op een rij om een idee te geven van de inhoud en reikwijdte van de roman:

“Petersburg, 1905. Aan de vooravond van de ineenstorting van het Russische tsarenrijk moet een jonge rebel op bevel van een revolutionaire groepering een bomaanslag plegen op zijn aristocratische vader. Daarnaast spelen een afwezige echtgenote, een corrupte politieke partij en een geheimzinnige Rode Domino een belangrijke rol. Petersburg vertelt het verhaal van een Russische familie in de knoop met zichzelf in roerige tijden. Bely weet op meesterlijke wijze de chaos en absurditeit van het Russische leven en de politiek aan het begin van de twintigste eeuw te verbeelden. In zijn proza is het muzikale element, de klank en het ritme, even belangrijk als de verhaallijn.” (uitgeverstekst)

“Andrej Bely (pseudoniem van Boris Boegajev, 1880-1934) was een van de belangrijkste vertegenwoordigers van het Russische symbolisme. Evenals in "De zilveren duif" van dezelfde schrijver is het thema van "Petersburg" de strijd tussen het oude en het nieuwe Rusland. De oude samenleving wordt vertegenwoordigd door de conservatieve senator Ableoechow, de nieuwe door diens zoon Nikolaj. Deze zoon moet in opdracht van een terroristische organisatie zijn vader door middel van een bom uit de weg ruimen. De bomaanslag beheerst het verloop van het verhaal. Het boek heeft als het ware een filmisch karakter met afwisselende close-ups van de verschillende personen en gebeurtenissen. De roman speelt in het jaar 1905 en de dreiging van de revolutie bepaalt de sfeer en de handelingen. Het werk geldt als een der grootste romans van de 20e eeuw en werd door Nabokov op een lijn gesteld met "Ulysses" van James Joyce, waarmee het ook stilistische en inhoudelijke overeenkomsten heeft.” (NBD/Biblion recensie)

“Een boeiend aspect van Bely’s roman is ook dat hij de ‘mythe’ van Petersburg voortzet, die in de Russische literatuur zo uitvoerig gestalte heeft gekregen. In Poesjkins De bronzen ruiter, Gogols Petersburgse vertellingen, Dostojevski’s verhalen en romans en vele andere Russische literatuur van de negentiende eeuw is Petersburg beschreven als een vreemde, tweeslachtige stad met een beklemmende atmosfeer, waarin soms merkwaardige en onverklaarbare dingen gebeuren. Die tweeslachtigheid gaat terug op de wijze waarop Peter de Grote de stad heeft gesticht: met enorme wilskracht, visie en doorzettingsvermogen, maar op een onmogelijke plaats, een moerasgebied aan de Finse Golf en ten koste van duizenden arbeiders die bij de bouw ervan zijn omgekomen. In Petersburg geeft Bely een visie op de stad die nauw aansluit bij die van eerdere schrijvers, maar die tevens nieuwe elementen bevat. Sommige van die elementen maken van Petersburg een symbolistische roman.

Volgens Dostojevski is Peterburg de meest ‘bedachte’ stad die er is en Bely neemt dat heel letterlijk. Hoewel zijn roman zich afspeelt in een ‘realistische’ tijd, het revolutiejaar 1905, en in een realistische, herkenbare omgeving, het bestaande Petersburg met zijn Neva, Nevski Prospekt en ruiterstandbeeld van Peter de Grote, is de stad niet alleen werkelijkheid, maar ook schijn. Heel vaak gebruikt Bely het woord ‘hersenspel’. De stad bestaat, maar bestaat ook niet en doet zich voor ieder van de personages anders voor.” (Arthur Langeveld, Willem G. Weststeijn, Moderne Russische literatuur, 2015, p.161)

Petersburg is zeker geen gemakkelijk boek, eerder een ongeslepen diamant.