Cicero

Reizen met Charley

John Steinbeck - Reizen met Charley

In september 1960 begint John Steinbeck aan een (drie maanden-) lange reis door Amerika, van Long Island naar de Pacific en via Texas en het Diepe Zuiden terug naar New York. Hij reist met een speciaal voor deze reis gebouwde camper, die hij Rocinante noemt, naar het paard van Don Quichot. Steinbeck motiveert zijn reis als volgt:

“Ik, een Amerikaanse schrijver die over Amerika schrijft, werkte aan de hand van herinneringen, en het geheugen is op z’n best een gebrekkige, verwrongen vergaarbak. Ik had de taal van Amerika niet meer horen spreken, het gras en de bomen en het riool niet geroken, de heuvels en de wateren, de kleuren en de lichtschakeringen niet gezien. Ik kende de veranderingen alleen uit boeken en kranten. Maar het belangrijkste was dat ik het land al vijfentwintig jaar niet meer gevoeld had.

(…)

En daarom besloot ik nogmaals te gaan kijken om te proberen dit reusachtige land te herontdekken.

(…)

Ik moest alleen gaan en ik moest onafhankelijk zijn, een soort nonchalante schildpad die zijn huisje op zijn rug draagt.”

Zijn reisgenoot is de Franse poedel Charley, die door de schrijver als min of meer gelijkwaardig wordt opgevoerd:

“Ik heb ervaren dat Charley op sommige gebieden intelligenter is dan ik,  maar op andere is hij hopeloos onnozel. Hij kan niet lezen, niet autorijden en snapt niets van wiskunde. Maar op zijn eigen terrein (…) heeft hij zijns gelijke niet in het langzaam en vorstelijk besnuffelen en inwijden van een plek. Natuurlijk is zijn horizon begrensd, maar hoe breed is de mijne?”

In het reisverslag groeit Charley al snel uit tot een volwaardig personage, die het de schrijver/reiziger mogelijk maakt om middels communicatie met de hond zijn indrukken en gedachten uit te drukken. Als reisgenoot vervult Charley min of meer dezelfde rol als Mr Adams in het briljante reisverslag van ongeveer dezelfde route (maar dan in 1935) door de Russische journalisten Ilf & Petrov (Amerika eenhoog). De functie van zowel Charley als Mr Adams is het geven of uitlokken van commentaar; beide worden door hun auteurs ingezet als ‘roman-figuren’: zij voegen een vleugje fictie toe aan de feiten, en verlevendigen daarmee het verhaal:

“Na alles wat ik voor hem had gedaan, zou je denken dat Charley me wel te hulp zou zijn geschoten, maar hij heeft een afkeer van neurotici en walgt van dronkenlappen. Hij klom in Rocinante, kroop onder de tafel en viel in slaap. Sic semper cum Fransozen.”

Evenals zijn illustere voorgangers Ilf & Petrov is Steinbeck erg enthousiast over de diversiteit en het vaak overweldigende van veel Amerikaanse landschappen, maar is hij kritisch over de eenvormigheid en smakeloosheid die het gevolg zijn van de Amerikaanse efficiëntie waarmee het leven is ingericht:

“Als we die doorgangswegen over het hele land krijgen, zoals zal en moet gebeuren, wordt het mogelijk om van New York naar Californië te reizen zonder ook maar iets te zien.

Met tussenpozen zijn er plekken waar je kunt rusten en recreëren, en waar je voedsel, brandstof en olie kunt krijgen, en ansichtkaarten, een warm buffet, picknicktafels, vuilnisbakken die allemaal schoon en pas geverfd zijn, toiletten en urinoirs die zo smetteloos zijn, zo doortrokken van geurverdrijvers en schoonmaakmiddelen, dat het een tijd duurt voor je je reukvermogen terug hebt.

(…)

De restaurantaccomodaties, bars in de vorm van grote schelpen met kunstleren krukken, zijn even smetteloos als de toiletten en hebben er ook veel van weg. Alles wat buitgemaakt en vastgehouden kan worden is in doorzichtig plastic verpakt. Het voedsel is ovenvers, smetteloos en smakeloos; niet aangeraakt door mensenhanden.”

Het kan zelfs nog kritischer, als hij te spreken komt op de effecten van de verpakkingsgeilheid:

“Amerikaanse steden zijn net dassenholen, omringd met rotzooi – allemaal -, omgeven door bergen gesloopte, roestende auto’s en bijna verstikt door het vuilnis. Alles wat we gebruiken zit in kisten, dozen, bakken, de zogenaamde verpakking waar we zo dol op zijn. De hoeveelheid dingen die we weggooien is veel groter dan de dingen die we gebruiken. Alleen daaruit blijkt al hoe ongetemd en roekeloos overvloedig er geproduceerd wordt, en afval lijkt daarvan de graadmeter te zijn.”

En later in zijn verslag filosofeert hij nog eens: “Ik vraag me af waarom vooruitgang er zo vaak uitziet als verwoesting.”

Uiteraard is dit slechts een van de aspecten van het Amerika dat Steinbeck beschrijft. Er komen voldoende andere sociale, politieke en economische onderwerpen ter sprake, maar die laat ik hier buiten beschouwing. Ik hoef tenslotte geen samenvatting van het boek te schrijven…

Er is gezegd (of zelfs aangetoond) dat Steinbeck  het niet zo nauw nam met de waarheid in zijn reisverslag, en ontmoetingen en gesprekken beschreven heeft die in werkelijkheid helemaal niet hebben plaatsgevonden, en die hij dus achteraf verzonnen heeft. Men vergeet daarbij dat Steinbeck in de eerste plaats schrijver is, literator, en geen journalist of historicus. Hij schrijft literatuur waarin hij zijn impressies weergeeft van het Amerika van 1960, en gebruikt daarbij de (fictieve) middelen die hij tot zijn beschikking heeft. Daar doet hij zelf ook niet geheimzinnig over:

“Ik heb altijd bewondering gehad voor verslaggevers die kunnen neerstrijken in een gebied, even met sleutelfiguren praten, belangrijke vragen stellen, hier en daar wat opinies vergaren en daarna een ordelijk verslag schrijven dat veel weg heeft van een wegenkaart. Ik ben jaloers op die techniek en heb er tegelijkertijd geen vertrouwen in als spiegel van de realiteit. Ik heb het gevoel dat er teveel realiteiten zijn. Wat ik hier opschrijf is waar tot iemand anders dezelfde reis maakt en de wereld in zijn eigen stijl herschikt. In de literaire kritiek heeft de criticus geen andere keus dan het slachtoffer van zijn aandacht te herscheppen tot iets wat de afmeting en de vorm van hemzelf heeft.”

Wat mij betreft is Steinbeck er bijzonder goed in geslaagd om een Amerika te schetsen naar zijn eigen beeld, en heeft hij een wonderschone reisimpressie geschreven.