Cicero

Sneeuw

Orhan Pamuk - Sneeuw

“Literatuur is een zaak van vorm en betekenis, waarbij de betekenis, dat wat het verhaal te zeggen heeft, ook wordt uitgedrukt in de wijze van vertellen.”

Aan deze uitspraak van Arnold Heumakers, in NRC boeken van 5/3/2010, moest ik constant denken tijdens het lezen van Sneeuw. Hoewel het verhaal alle ingrediënten heeft voor een ‘belangrijke roman’, loopt het naar mijn gevoel al heel snel vast op een aantal holle pretenties van de auteur, die op geen enkele manier worden waargemaakt.
Het begint al met de naam van de hoofdpersoon, Ka, waarvan uitvoerig wordt uitgelegd dat het een afkorting is en niet de oorspronkelijke naam. De verwijzing naar Kafka’s romanfiguren ligt hier zo dik op dat die niet eens meer ‘impliciet’ te noemen is.
Ook de ‘belangrijke’ gedichten die deze Ka tijdens zijn verblijf in de stad Kars produceert, en die in onderling verband de vorm van een sneeuwkristal zouden symboliseren en waarin ‘het hele leven’ weerspiegeld zou worden, blijken niet meer te zijn dan een pretentieuze luchtbel. De lezer krijgt herhaaldelijk (tot vervelens toe) te horen hoe verbazingwekkend goed Ka erin slaagt om in deze gedichten alles met alles te verbinden, maar nergens in het boek wordt zelfs maar een strofe uit deze wonderwerken geciteerd.
Men zou als argument kunnen aanvoeren dat Pamuk in zijn roman het notitieboekje op mysterieuze wijze laat verdwijnen, waardoor de gedichten voor altijd aan het zicht onttrokken zijn. Maar zelfs die uitweg wordt afgesneden door het feit dat er één gedicht in een videoregistratie is vastgelegd, en aan het eind van het verhaal ook boven water komt. Alleen de lezer krijgt het gedicht nooit onder ogen...
Holle pretenties dus. Ka ‘schrijft’ ook geen gedichten, ze ‘komen tot hem’: een stilistische ‘vondst’ om het verhaal boven het alledaagse niveau uit te tillen, en het zo een bovennatuurlijke of profetische lading te geven? Eén voorbeeld wil ik geven van de manier waarop zo’n gedicht beschreven wordt, en die mij in de loop van het verhaal steeds meer is gaan irriteren:
“Ka verliet haastig en nerveus de woning, maar toen er een verdieping lager een gedicht tot hem kwam, ging hij op de eerste tree zitten bij een woning waar rijen schoenen voor de deur stonden, haalde zijn notitieboekje uit zijn zak en begon te schrijven.
Dit was het achttiende gedicht dat Ka in Kars noteerde en als de aantekeningen die hij voor zichzelf gemaakt had er niet waren geweest, zou niemand begrepen hebben dat het verwijzingen bevatte naar verschillende figuren met wie hij in zijn leven dit soort haat-liefdeverhoudingen had gehad:” ... (enzovoort, p.385)
Ik vind dit soort beschrijvingen niet meer dan tenenkrommende flauwiteiten. En dat is erg jammer omdat – zoals gezegd – Pamuk genoeg ingrediënten verzameld heeft om een belangrijke Turkse moderne roman uit samen te stellen, getuige ook de samenvatting door de Biblion redactie:

“Deze roman speelt in Kars, een arme oostelijke Turkse provinciestad met oude Armeense en Russische bouwwerken. Ka, de hoofdpersoon, een politiek vluchteling, is uit Duitsland naar Kars gekomen om een reportage over de lokale verkiezingen en over de zelfmoorden van gelovige, jonge meisjes te schrijven die door scholen wegens hun hoofddoek geweigerd worden. Tijdens zijn bezoek sneeuwt het voortdurend en naast een speciale sfeer ontstaat er isolatie waardoor de lokale overheid, vertegenwoordiger van de seculiere staat, een coup kan plegen om de stad van islamisten te zuiveren. Ka is verliefd op Ipek, de knappe ex-vrouw van een studiegenoot van hem en wil haar mee nemen naar Duitsland. Een spannende, knap geschreven roman met allerlei verwikkelingen, ook op het gebied van de liefde. Gezien het onderwerp ook zeer actueel.” (Biblion recensie)

Ook ‘inhoudelijk’ kan het boek mij niet echt overtuigen. De probleemstelling is helder, in die zin dat Pamuk een ‘verwesterse’ Turk confronteert met de interne tegenstellingen van een ‘achtergebleven’ Turkse gemeenschap, en de reacties die zijn komst daarin oproept. Maar de uitwerking daarvan is nogal stereotiep, en bovendien worden de argumentaties tot vervelens toe herhaald, alsof de schrijver bang is dat de boodschap niet duidelijk genoeg zal overkomen. Ook wat dat betreft reist de schim van Kafka weer op. In Het Proces bijvoorbeeld wordt in elk gesprek en confrontatie van K met zijn omgeving uiterst omstandig de frictie tussen de ‘buitenstaander’ en de hem vijandige samenleving weergegeven. En uitgelegd, en nog eens uitgelegd, en nog eens... Ik heb het niet zo op die ‘Duitse’ uitleggerigheid.