Cicero

Tegen Saint Beuve

Marcel Proust - Tegen Saint-Beuve

Een boek voor ‘freaks’, want een ‘echt’ boek is het natuurlijk niet. Ja, een aantekenboek, waarin meneer Proust eindeloos opnieuw een paar ‘scenes’ herschrijft. Bij aanschaf van het boek had ik de nodige scepsis omtrent de zin van deze vertaling. Maar, het moet gezegd, het ‘boek’ is mooi uitgegeven. Als ze hier achteraan de gehele roman (A la Recherche dus Temps Perdu) in dezelfde vorm (her)uitgeven dan hebben we een prachtige serie. En bovendien: waarschijnlijk ben ik één van de ‘freaks’ uit de eerste zin, want ik vind het een genot om de zinnen van Proust te lezen. Schreef ik nog bij de bespreking van Perec dat ons complete alfabet wellicht tekort schiet om alle gedachten etc mee uit te drukken, dat geldt zeker niet voor Proust. Het is echt ongelofelijk hoe die man werkelijk alles weet te beschrijven op een manier dat het ‘levensecht’ wordt.

Want weer word ik geobsedeerd door die hallucinerende, eindeloos voortkabbelende zinnen waarin de schrijver zijn onderwerp met welhaast chirurgische nauwkeurigheid ontleedt en er de verschillende aspecten van beschrijft. Of het nu om de beschrijving van grafstenen gaat, de optische verschuiving van kerktorens ten opzichte van elkaar tijdens een rijtochtje, of het wezen van de ‘sodomie’, al deze verschijnselen worden volgens een schijnbaar omslachtige maar in wezen uiterst nauwkeurige methode beschreven. De langste zin die ik aantrof in Tegen Saint Beuve was er een van maar liefst vierenhalve bladzijde (p.235-239), waarin hij ‘ontleedt’ waarom de homoseksueel behoort tot “een vervloekt ras”. In al zijn gecompliceerdheid doet deze zin toch nergens ‘geforceerd’ of ‘onnatuurlijk’ aan.

Tegen Saint-Beuve is een samenraapsel van essay-achtige teksten en verhalend proza. In de ontwikkeling van zijn definitieve stijl zal de essayistische vorm steeds meer ‘oplossen’ in het verhalende proza, waardoor er één grootse mengvorm ontstaat. Op de ‘flaptekst’ wordt dit als volgt beschreven:

“In Op zoek naar de verloren tijd, zo ongeveer het grootste (in beide betekenissen van het woord) wat de wereldliteratuur te bieden heeft, lukt het Marcel Proust een mayonaise te maken waarin de olie van het essay fijn verdeeld blijft zweven in de waterige omgeving van de roman. In Tegen Sainte-Beuve, de oertekst van zijn magnum opus, heeft hij de verbindende formule nog niet gevonden, maar de ingrediënten zijn al van uitzonderlijke kwaliteit, en de zoektocht naar samenhang is in de terugblik regelrecht spannend. Tegen Sainte-Beuve eindigt waar Op zoek naar de verloren tijd begint: op het punt waar de losse schetsen zich beginnen te verbinden tot een werk.
Wie was die Sainte-Beuve? Frankrijks machtigste criticus van de negentiende eeuw, geacht en gevreesd, die reputaties kon maken en breken; een man met een ‘feilloze smaak’, die Stendhal, Flaubert, Nerval en Baudelaire niettemin deerlijk heeft miskend. Wat had Proust tegen de inmiddels gestorven dinosaurus? Sainte-Beuve oordeelde op moraal, waarbij hij uitging van het leven van de auteur; Proust wilde uitgaan van het geschrevene, en dat waarderen op schoonheid. En hij wilde zelf een groot werk aangaan, waarvoor hij zijn pen moest oefenen; de eenzijdige polemiek raakt daarbij algauw op de achtergrond.”
(uitgeverij Atheneum-Polak&Van Gennep, Amsterdam 2009)

De kunst- (of literatuur-) opvatting zoals die door Proust ontwikkeld wordt, is volgens mij weer te geven in 3 korte citaten:
“Op geen enkel moment lijkt Saint-Beuve te hebben begrepen wat het bijzondere is van inspiratie en literaire arbeid, en in welk opzicht die arbeid zich ten enenmale onderscheidt van de bezigheden van andere mensen en van de andere bezigheden van de schrijver.” (p.28)
“Schoonheid is niet een soort volmaakte versie van wat we ons voorstellen, een soort abstracte vorm die we voor ogen hebben, maar integendeel een nieuwe, onmogelijk voorstelbare vorm die de werkelijkheid ons aanreikt.” (p.80)
“Net als elke ware filosofie komt mijn hele filosofie eigenlijk neer op het rechtvaardigen, het reconstrueren van wat is.” (p.270)

Tegen Saint Beuve is geen boek, ik schreef het al, maar meer een aanteken- en oefenboek, een voorafspiegeling van het meesterwerk Op zoek naar de verloren tijd, waarin Proust zijn definitieve stijl gevonden heeft om daarmee zijn hele leven en omgeving op sublieme wijze in weer te geven. Daarin ligt ook gelijk een van de problemen van het lezen van Proust. Naast de grote concentratie die het lezen vergt van die haast eindeloze, complexe zinnen staat de terugkeer vanuit Proust naar de ‘daagse werkelijkheid’ gelijk aan een spreekwoordelijke koude douche. Zo las ik na een flink stuk Proust te hebben gelezen een paar artikelen in een streekkrantje over zaken die mijn woonwijk aangaan, en merkte ik dat het bijna niet mogelijk was om mij op de inhoud daarvan te concentreren, zo afgeleid werd ik door het wanstaltig slechte en onnauwkeurige taalgebruik, waardoor zelfs het simpelste onderwerp verzandde in een ongearticuleerd gebrabbel.
En ook mijzelf betrap ik er regelmatig op dat ik er niet in slaag om mijn gedachten op een fatsoenlijke manier op papier over te brengen. Voel ik me daar normaliter al redelijk gegeneerd over, na lezing van Proust ontneemt de weerzin tegen de eigen formuleringen mij welhaast de lust om nog iets te schrijven. In zo’n geval kan ik niet anders dan mezelf voorhouden me niet aan te stellen, en gewoon mijn best te blijven doen op een heldere schrijfstijl. En moet ik bedenken dat de ‘herkenning van het sublieme’ in de taal van Proust niet beklemmend maar juist bevrijdend moet werken, omdat die laat zien dat ‘taal’ in laatste instantie wèl toereikend kan blijken voor een adequate beschrijving van de ons omringende werkelijkheid. Daarin ligt de grootsheid van Proust, en daarom is eigenlijk iedere zin die van hem gepubliceerd wordt, of het nu een afgerond verhaal of betoog is of niet – dit naar aanleiding van de vraag die ik mij in eerste instantie stelde bij de aanschaf van Tegen Saint Beuve – de moeite van het lezen (en dus ook van de vertaling) waard, zowel in letterlijke als figuurlijke zin.