Cicero

Wolkenatlas

David Mitchell - Wolkenatlas

“Heb de afgelopen veertien dagen in de muziekkamer doorgebracht met het omwerken van mijn fragmenten van dit jaar tot een ‘sextet voor overlappende solisten’: piano, klarinet, cello, fluit, hobo en viool, elk in zijn eigen taal qua toonsoort, toonschaal en klankkleur. In het 1^e deel wordt elke solo onderbroken door zijn opvolger; in het 2^e deel wordt elk onderbroken fragment hernomen, in omgekeerde volgorde. Revolutionair of goedkope truc? Weet ik pas als het af is en dan is het te laat.” (Wolkenatlas, p.473)

Hier is de brieven-schrijvende componist Robert Frobisher aan het woord, de hoofdpersoon van één van de verhaallijnen in Wolkenatlas. Maar tegelijkertijd wordt hier de structuur van deze roman onthuld:

Vijf verhalen, alle zeer verschillend wat betreft tijd, stijl en genre worden gestart, en breken halverwege abrupt af. Het zesde verhaal vormt de kern van het boek. Het speelt zich af in de verre toekomst, als de geschiedenis van de mensheid op zijn eind loopt na een grote catastrofe. Het bevat soms vage, soms duidelijke verwijzingen naar de voorgaande verhalen. Daarna worden de vijf eerste verhalen in omgekeerde volgorde weer opgepakt en afgerond. Die verhalen blijken nu ook naar elkaar te verwijzen.

Werd in de eerst geciteerde passage de vorm van de roman verklaard, in het navolgende wordt de overkoepelende inhoudelijke boodschap onthuld van de zes verhalen waaruit Wolkenatlas is opgebouwd, verwoord door de Amerikaanse notaris Ewing in zijn reisjournaal uit 1850 (één van de 5 verhalen):

“Geleerden onderscheiden stromingen in de geschiedenis & leggen die stromingen vast in wetten die het komen & gaan van culturen bepalen. Mijn overtuiging is echter een geheel andere. Te weten: de geschiedenis kent geen wetten, alleen gevolgen. Wat leidt tot gevolgen? Slechte daden en rechtschapen daden. Wat leidt tot daden? Geloof.

Geloof is zowel een zegen als een slagveld, in de geest & in de spiegel van de geest, de wereld. Als wij geloven dat het mensdom een ladder is van rassen, een colosseum van tegenstelling, uitbuiting & wreedheid, zal een dergelijk mensdom ook zeker worden voortgebracht (…). U & ik, de bemiddelden, bevoorrechten, fortuinlijken zal het in deze wereld niet zo slecht vergaan, zolang ons geluk blijft duren. Is het dan zo erg als ons geweten knaagt? Waarom zouden wij het overwicht van ons ras, onze kanonneerboten, ons erfgoed & onze nalatenschap aan het wankelen brengen? Waarom de ‘natuurlijke’ (o, misleidend woord) orde der dingen bevechten?

Waarom? Hierom: een pure roofdierenwereld zal op zekere dag zichzelf opeten. Ja, ieder voor zich en God voor ons allen totdat er geen allen meer over zijn. In de enkeling is zelfzucht een smet op de ziel, voor de menselijke soort is zelfzucht vernietiging.” (Wolkenatlas, p. 538-39)

De schrijver schetst hiermee zijn visie op de toekomst van de mensheid. En tegelijkertijd wordt hier duidelijk gemaakt wat de verschillende verhalen met elkaar verbindt: het zijn alle voorbeelden van daden die tot gevolgen leiden. Verder niets eigenlijk. Dat levert op het eerste gezicht een chaos aan gebeurtenissen op, waarin met de beste wil van de wereld geen ‘wetmatigheden’ te ontdekken zijn. En toch leiden zij, in combinatie met alle andere daden en hun gevolgen, uiteindelijk tot de apocalyptische ondergang van de wereld. Daarmee wordt ook de fragmentarische opzet van de roman functioneel: verbanden kunnen pas achteraf worden gelegd, en pas als de gevolgen zichtbaar zijn wordt de impact van de voorafgaande handelingen duidelijk.

Wolkenatlas is door zijn opzet bepaald geen gemakkelijk boek. Toch slaagt de auteur er telkens weer wonderwel in om je een nieuw verhaal in te trekken, ondanks het feit dat dit totaal anders van stijl, inhoud en woordgebruik (toonsoort, toonschaal en klankkleur) is dan het voorgaande - afgebroken - verhaal. De meeste moeite had ik nog met het taalgebruik in het zesde – centrale – verhaal, dat 70 bladzijden lang in een soort post-apocalyptisch brabbeltaaltje geschreven is. Een voorbeeld, dat tegelijkertijd een kernpassage bevat over de ondergang van de beschaving, moge dat duidelijk maken:

“Meer wat, vraagde ik. De Ouden hadde alles. O, meer spulle, meer ete, hoogre snelheid, langer leve, maklukker leve, meer macht, ja. Nou is de Hele Wereld groot maar voor die honger nie groot genoeg en daarom hebbe de Ouden de kliemate uitgescheurd, de zeeën warm gestookt, de grond vergiftigd met dolle atome en gerommeld met bedoorve zade waardoor niewe pest gebore werd en bebies misvormd werde gebore. Tenslotte, eerst langzaam dan vliegesvlug viele de state uit mekaar in bebaarse stamme en aan de Beschaavde Tijd kwam’n eind, bhalve dan in een paar plooie’n vouwe, waar nog de laatste sintels van Beschavin gloeie.”  (Wolkenatlas, p.298)

Nu zie ik dat de hierboven opgevoerde ‘kern’-citaten een wel erg “politiek correct” en moralistisch beeld oproepen van de roman. Als tegenwicht citeer ik daarom ook nog een filosofische overpeinzing uit het vierde verhaal, waarin de krankzinnige lotgevallen van de uitgever Cavendish beschreven worden, in de hoop zo het algemene beeld wat bij te stellen:

“Ik baande mij een weg door het gore café, bestelde een pasteitje dat naar schoensmeer smaakte en een pot thee waarin stukjes kurk dreven en ving het gesprek van twee shetlandfokkers op. Zwaarmoedigheid doet je verlangen naar een leven dat je nooit geleefd hebt. TC, waarom  heb je je leven aan boeken geofferd? Saai, saai, saai! Memoires zijn al erg genoeg, maar al die verrekte fictie! Held gaat op reis, vreemdeling komt naar de stad, iemand wil iets, hij krijgt het of hij krijgt het niet, wil botst op wil. ‘Bewonder mij, want ik ben een metafoor.’

Ik zocht mij op de tast een weg naar het naar ammoniak ruikende herentoilet waar een grapjas het peertje gestolen had.” (Wolkenatlas, p. 182)

Of deze twee zinnen, uit Het Polynesisch dagboek van Adam Ewing, het eerste verhaal van Wolkenatlas:

“Zonsopgang stralend als een zilveren dollar. Onze schoener ligt er in de baai nog altijd treurig bij.” (Wolkenatlas, p.11)

De schrijver David Michell toont zich een meester in genres en stijlen, en heeft een rijke culturele bagage! Maar dat wist ik eigenlijk al sinds ik zijn De niet verhoorde gebeden van Jacob de Zoet las…

Wolkenatlas is een lastig en tegendraads boek. Revolutionair of goedkope truc? Alleen al het feit dat Mitchell met (schijnbaar) speels gemak overschakelt van de ene stijl en verhaallijn naar de andere, en daarmee ook nog eens moeiteloos de aandacht van de lezer weet vast te houden, bewijst dat hij een geweldig schrijver is, en maakt van Wolkenatlas een fascinerend boek.