Cicero

Zelfportret van de kunstenaar als jonge man

Zelfportret van de kunstenaar als jonge man

James Joyce

Roman, verschenen in1916. De titel verwijst overduidelijk naar het zelfportret van de kunstenaar, een schilderkundige traditie van Rembrandt tot aan Van Gogh, maar het is een portret van een ‘jongeman’. En hoewel Joyce put uit zijn eigen ervaringen van Dublin, gaat het hier niet om een gewone autobiografie maar wel degelijk om een op zichzelf staand kunstwerk.

De roman is opgebouwd uit vijf hoofdstukken die de ontwikkeling schetsen van Stephen Dedalus, het centrale personage. De (achter-) naam lijkt te verwijzen naar de Griekse mythologie: de hoofdpersoon probeert, net als de mythologische uitvinder Daedalus, te ontsnappen aan zijn labyrintische gevangenis, in dit geval de verstikkende omstandigheden van Dublin. Hij doet dit ‘op de vleugels van de kunst’… (Bron: Joyce voor beginners, David Norris en Carl Flint)

De roman speelt zich af in Dublin, rond de eeuwwisseling van 19^enaar 20^eeeuw. Niet alleen de lokale omstandigheden, maar ook het Iers nationalisme en de alles overheersende katholieke kerk zijn belangrijke sfeerbepalende factoren. De hele roman door staat Stephen onder druk om ‘zich te verontschuldigen, berouw te tonen, zich te onderwerpen, zich aan te passen, te biechten’. Uiteindelijk weet hij zich aan dit (voor hem) verstikkende milieu te ontworstelen en uit zijn maatschappelijke ketenen te breken:

“Ik zal je vertellen wat ik ga doen en wat ik niet ga doen. Ik ga datgene waarin ik niet langer geloof niet dienen of het zichzelf nu mijn thuis, mijn vaderland of mijn kerk noemt: en ik ga proberen mezelf in deze of gene levenswijze of kunstvorm zo vrij en zo volledig mogelijk uit te drukken, waarbij ik mezelf om me te verdedigen slechts deze wapens toesta – zwijgen, ballingschap en vernuft. (…) – Je hebt me mijn angsten laten opbiechten. Maar ik zal je ook vertellen waar ik niet bang voor ben. Ik ben niet bang om alleen te zijn of om in de steek gelaten te worden voor een ander of om achter me te laten wat ik achter me moet laten. En ik ben niet bang om een vergissing te maken, zelfs niet een grote vergissing, een vergissing die m’n leven lang duurt en misschien zelfs een eeuwigheid.” (p.290-91)

Het literaire oeuvre van James Joyce is geen gemakkelijke kost. Dat geldt ook voor dit Zelfportret van de kunstenaar… waar achter de letterlijke tekst allerlei min of meer verborgen lagen en betekenissen schuil gaan. Ik ben dan ook blij met toelichtingen die ik in ‘secundaire’ bronnen vind. In dit geval met name Joyce voor beginners van David Norris en Carl Flint, waar bovenstaande ‘recensie’ grotendeels op teruggrijpt. Ook de toelichting van de vertalers Henkes en Bindervoet die zij op de hoofdtekst laten volgen waardeer ik zeer. In hun vertaling proberen zij de stijl en de taalvondsten van Joyce over te zetten in even creatief Nederlands, en daarvan leggen zij ‘verantwoording’ af in de vorm van enkele verhelderende voorbeelden. Jammer dat ze hun eigenwijsheid af en toe wat (te) ver voeren: A portrait of the artist as a young man kun je naar mijn mening beter letterlijk vertalen dan met ‘Zelfportret’… , De enige reden die ik daarvoor zou kunnen bedenken is dat vertalers zich middels de titel alleen al wensen te onderscheiden van eerdere Nederlandse vertalingen.